Miejsce w SLW: uczennica Jana Łukasiewicza i Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: teoria i socjologia moralności, aksjologia, semiotyka.

Koncepcje: program nauki o moralności oraz nauki o nauce (wspólnie ze Stanisławem Ossowskim).

Najważniejsze wyniki: liczne analizy pojęć semiotycznych i etycznych, rekonstrukcje etosu rycerskiego i etosu mieszczańskiego.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 16.01.1896. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 13.08.1974. Warszawa.

Rodzice: Kazimierz Roman i Aleksandra Józefa z d. Otwinowska.

Matura: Pensja (Gimnazjum Żeńskie) Antoniny Walickiej w Warszawie (1915), ale matura w Krakowie.

Studia: UW (1915–1921).

Doktorat: Zarys aksjologii stoickiej. 4.07.1921. UW. Jan Łukasiewicz.

Staż: Sorbonne (1921–1923), Wielka Brytania (1933–1935).

Habilitacja: Cykl: Stosunek logiki i gramatyki oraz Słowa i myśli. 11.01.1932. UW.

Profesura: 1946 (UŁ) 1948 (UW) /12.12.1957.

Dydaktyka: Gimnazjum Żeńskie Zofii Sierpińskiej w Warszawie (?…1924–1926…?), UW (1923–1928, 1948–1952, 1956–1966), UŁ (1945–1948).

Varia: Żona Stanisława. Pierwsze prace podpisywała: Maria Niedźwiecka. Była zatrudniona w PAN (1956–1962). Członkini TNW (1950).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Podstawową dziedziną zainteresowań Ossowskiej była aksjologia w różnych jej aspektach. Zaproponowała i realizowała interdyscyplinarny program nauki o moralności, której zadania były nie normatywne, lecz opisowe. Na naukę tę w ujęciu Ossowskiej składają się: (a) metaetyka, w tym analiza języka, w jakim wypowiada się normy i oceny; (b) psychologia moralności i (c) historia i socjologia moralności. Ossowska zaproponowała oryginalną systematyzację norm moralnych, przedstawiła liczne analizy pojęć metaetycznych (np. pojęcia oceny) i moralnych (np. pojęcia godności), zrekonstruowała podstawy etyki stoickiej, a także etos rycerski, etos mieszczański oraz ideał demokraty. Początkowo Ossowska zajmowała się również problematyką semantyczną: zanalizowała m.in. pojęcie wyrażania i relację między logiką a gramatyką.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Znaki naturalne i konwencjonalne. Wśród znaków wyodrębnia się często znaki naturalne i konwencjonalne. Za tym dychotomicznym podziałem kryją się w istocie trzy różne zasady podziału: geneza, stosunek do przedmiotu wskazywanego i bezpośredniość.

Ze względu na genezę – znaki są konwencjonalne, gdy są celowo przez swoich użytkowników ustanowione (a w konsekwencji – zmienne). Ze względu na stosunek do przedmiotu wskazywanego – znaki są konwencjonalne, gdy wskazują swoje przedmioty nie dlatego, że są do nich podobne lub że są z nimi powiązane przyczynowoskutkowo. Wreszcie ze względu na bezpośredniość – znaki są konwencjonalne, gdy nie są bezpośrednie ani od strony odbiorcy, ani nadawcy, a w szczególności, gdy nie są „znakami wyrażającymi”.

• Wyrażanie jako funkcja zdań. Funkcja wyrażania jest jedną z dwóch funkcji spełnianych przez znaki – a w szczególności wypowiedzi (zdania); drugą ich funkcją jest funkcja opisowa.

Wypowiedź W spełnia funkcję opisową, gdy orientuje (scil. naprowadza) na zdarzenie, o którym mowa w wyrażeniu W. O wypowiedziach, które spełniają funkcję opisową, mówi się, że są przezroczyste.

Podstawowym kontekstem, w którym występuje termin „wyrażanie”, jest zwrot „Zdanie Z wyraża myśl M w języku J”, przy czym myśl M może być zarówno przekonaniem, jak i supozycją (tj. sądem przedstawionym). Otóż aby zdanie Z mogło wyrażać myśl M w języku J, muszą być spełnione następujące warunki:

(a) zdanie Z zostało wypowiedziane (napisane) przez określonego Xa;

(b) wypowiedzenie (napisanie) zdania Z przez Xa jest wcześniejsze od myśli M żywionej przez Xa;

(c) zdanie Z jest równokształtne z takimi zdaniami, jakie się zwykło w języku J wypowiadać, gdy się chce myśl M komuś zakomunikować.

Przy spełnieniu tych warunków – relacja wyrażania zachodząca w języku J między zdaniem Z a myślą M może być rozumiana jako relacja odwzorowywania, wywoływania, odpowiedniości lub ujawniania. Rozważmy kolejne te pojęcia wyrażania.

(1) Zdanie Z odwzorowuje (scil. odbija) myśl M w języku J. Ma to miejsce, gdy zdanie Z odpowiada myśli M „ze względu na jakieś zachodzące między zdaniem Z a myślą M podobieństwo” – w szczególności: (a) podobieństwo strukturalne (tj. zewnętrzne), (b) tożsamość treści lub (c) jedno i drugie.

(2) Zdanie Z ma zdolność wywoływania (scil. narzucania, sugerowania) myśli M w tych, co znają język J. Owa myśl stanowi w ten sposób znaczenie psychologiczne odpowiedniego zdania. Zdanie to ma taką zdolność, gdy jego spostrzeżenie wywołuje wyrażaną myśl. Wyrażają skądinąd w tym sensie nie tylko zdania, ale również inne znaki; np. barwa czarna wyraża w tym sensie smutek, a pewna określona melodia – wesołość.

(3) Zdanie Z na ogół odpowiada (scil. jest przyporządkowane) – aktualnie lub potencjalnie – myśli M. Jest to znowu szczególny przypadek wyrażania, które ma miejsce także wtedy, gdy mówimy, że np. łzy wyrażają smutek, a pewna mimika – gniew. Podstawą tej odpowiedniości jest „pewien związek empiryczny”, w tym umowa lub obyczaj, „łączący to przeżycie z wypowiadaniem tego zwrotu”. Zdanie może w tym sensie wyrażać nie tylko myśli, ale np. rozkazy (jak np. zdanie pytajne „Gdzie jest mój kapelusz?” wypowiedziane do służącego) lub prośby (jak np. zdanie pytajne „Czy mogę prosić o sól?” skierowane do sąsiada przy stole biesiadnym).

(4) Zdanie Z ujawnia (scil. zdradza, komunikuje) – aktualnie lub potencjalnie – myśl M, żywioną przez tego, kto zdanie Z wypowiada (resp. pisze). Ma to miejsce, gdy zdanie Z jest wskaźnikiem myśli M, żywionej przez wypowiadającego to zdanie, tj. naprowadza na nią (resp. informuje o niej).

• Wyrażanie jako czynność człowieka. Do treści powyższych pojęć należy to, że relacja wyrażania zachodzi między danym zdaniem a pewną myślą (użytkownika tego zdania). Bywają jednak konteksty „wyrażania” o kształcie: „Osoba A wyraża swoją myśl M za pomocą zdania Z”. Tutaj relacja wyrażania zachodzi między daną osobą a zdaniem użytym przez tę osobę do wyrażenia pewnej jej myśli.

„Mówiąc o tym, że ktoś swoje myśli wyraża, mamy często na myśli, że je jakoś formułuje, że im nadaje pewną postać słowną, choćby owa postać słowna nie mogła pełnić w stosunku do otoczenia żadnej funkcji komunikacyjnej. Gdy mówimy, że język służy do wyrażania myśli, chcemy równie dobrze powiedzieć, że służy do ujawniania, zdradzania myśli, jak, że służy po prostu do ich formułowania, co może mieć miejsce i w naszym życiu wewnętrznym”.

„W tym sensie można swoje myśli źle albo dobrze wyrazić, przy czym źle wyrazić – to jednak także wyrazić. W tym sensie wyrażamy swoje myśli w słowach, choć słowa te naszych myśli nie wyrażają”.

• Wyrażanie a rozumienie. Zachodzi „niebezpieczny” (teoretycznie) związek między pojęciem wyrażania-ujawnianie a pojęciem rozumienia.

„Zdanie, przez kogoś wypowiedziane, nadaje się często, zgodnie z danym obyczajem językowym, do zakomunikowania więcej niż jednego przeżycia, a nawet więcej niż jednej myśli. Na odwrót także, dana myśl może być zakomunikowana przez zwroty językowe różnej treści. Wyodrębnić spośród myśli, dla których dane zdanie nadaje się jako wypowiedź zdradzająca tę jedną myśl, której ta wypowiedź jest jakoś szczególnie przyporządkowana, trudno bez angażowania już pojęcia znaczenia czy treści, czyli bez grozy jakiegoś błędnego koła”.

Dla uniknięcia błędnego koła należałoby wyjaśnić, czy bez pojęcia znaczenia da się zdefiniować pojęcie rozumienia (języka). Trzeba przy tym pamiętać, że zwrot „Osoba X rozumie wypowiedź osoby Y, że p” ma dwojaki sens, tj., że:

(a) osoba X przeżywa sama myśl, że p;

(b) osoba X domyśla się, że osoba Y przeżyła myśl, że p.

• Pytania, prośby i rozkazy. W kategoriach wyrażania można scharakteryzować nie tylko zdania orzekające, ale także pytania, prośby i rozkazy. Trzeba jednak pamiętać, że:

„Jeśli ktoś charakteryzuje zdania pytajne np. jako takie zdania, które wyrażają pragnienie nabycia jakiegoś przekonania, to musi rozporządzać taką koncepcją wyrażania, która by ujawniała odrębność pytania od takiego zdania, jak „Chciałbym się dowiedzieć, czy pan X istotnie popełnił to, o co go posądzają”. Zdanie to wyraża (w szerszym sensie) pragnienie nabycia jakiegoś przekonania, a nie jest według potocznych opinii pytaniem”.

Odpowiednio:

Prośby i rozkazy „charakteryzowałyby się między innymi tym, że są zwykle wyraźnie zaadresowane i że jest odbiorca, względnie grupa odbiorców, których stosunek do tej wypowiedzi inny jest niż reszty. Są to mianowicie ci, od których ów rozkaz czy prośba czegoś oczekuje”.

• Pojęcie oceny. Wypowiedzi zawierające specyficzne predykaty: „dobry” lub „zły” – jeżeli są one użyte w sensie perfekcjonistycznym („w porównaniu z innymi – zbliżający się do lub odbiegający od pewnego wzorca”), normatywnym („taki, który powinien lub nie powinien być”), waloryzującym („wartościowy dodatnio lub ujemnie”) lub emocjonalnym („wywołujący apulsję lub repulsję”) – stanowią oceny par excellence; przeciwstawia się je ocenom utylitarnym. Nie tylko takie wypowiedzi jednak są ocenami i dlatego obecność tych predykatów nie jest niezawodnym kryterium przy wyodrębnianiu ocen.

Ogólnie biorąc „oceny – znacząc rzeczy rozmaite – są wypowiedziami różnego typu”. Dlatego spór obiektywistów z subiektywistami i absolutystów z relatywistami w tym względzie po gruntowniejszej analizie okazuje się w większości wypadków sporem czysto werbalnym.

Uzasadnianie prawdziwości oceny polega na ogół w praktyce na odwołaniu się do (przyjętej) oceny ogólniejszej lub do tego, że jest to ocena powszechnie przyjmowana. Uzasadnienie fałszywości odwołuje się do pewnych zdań empirycznych (wykluczających w ogóle możliwość oceniania), do sprzeczności – wewnętrznej lub zewnętrznej (ze względu na ocenę przyjętą) – fałszywej oceny, do fałszywości ocen szczegółowych z niej wypływających. Pewność (resp. wiarygodność) ocen uzależniona jest od warunków ich wypowiadania oraz od osoby wypowiadającej (por. walor bezstronnego obserwatora).

Oceny różnią się od opisów – a w szczególności zdań spostrzegawczych – tym, że przy rozstrzyganiu sporów dotyczących ocen nie można się odwołać do dostatecznie określonych podniet, a w konsekwencji do pomiaru (ze względu na brak skali).

• Normy moralne. Wśród norm należy odróżnić normy moralne i normy instrumentalne: pierwsze dotyczą powinności, a drugie – skuteczności działania. Skądinąd granica między nimi nie jest ostra.

Normy moralne, będąc zaleceniem, nakazem lub zakazem uczynienia, zawierają słowo „powinność” (w różnych formach gramatycznych) w sensie aksjologicznym, przy którym wypowiedź „A powinno być B” (ewentualnie z zastrzeżeniem „jeśli może”) może być parafrazowana (jako synonim, ekwiwalent, racja lub motyw przyjęcia”) za pomocą wypowiedzi „A, które nie jest B, jest złe” (w sensie perfekcjonistycznym). Normy instrumentalne zawierają słowo „powinność” w sensie teleologicznym, przy którym odpowiednia parafraza brzmi: „Jeżeli chcesz C, powinieneś robić D”. Nawiasem mówiąc, nie każda norma daje się przedstawić w postaci odpowiedniego (synonimicznego) zdania rozkazującego.

Normy moralne związane są z obowiązkami wobec innych (scil. cnotami obywatelskimi: (a) życzliwości, przyczyniające się do spadku cierpienia i wzrostu poczucia bezpieczeństwa, lub (b) szacunku do innych) lub z obowiązkami wobec siebie (scil. cnotami osobistymi). W hierarchii wartości nie ma wartości absolutnej, chociaż są równorzędne elementy maksymalne.

Uczynki, będące przedmiotem norm moralnych, są wartościowane na dwóch skalach: (a) dobre – złe; (b) chwalebne („zaszczytne”) – hańbiące („kalające”); skale te są niezależne.

Normy moralne nie obowiązują bezwzględnie, gdyż wchodzą czasem ze sobą w kolizję i bywają uwarunkowane historycznie lub kulturowo. Niektóre z kolizji są nieusuwalne, a niektóre – pożądane; stąd ideał społeczeństwa bezkonfliktowego jest chybiony. Należy dążyć w tym zakresie do optymalizacji.

Normom – pozbawionym wartości logicznej sensu stricto (prawdziwości lub fałszywości) – można ewentualnie przypisywać zasadność lub słuszność (tj. celowość lub wzbudzanie poczucia powinności). Potwierdza się normę, wyprowadzając ją z normy ogólniejszej albo z innej normy oraz pewnej oceny lub opisu. Obala się normę, wykazując, że jest wewnętrznie lub zewnętrznie sprzeczna, że niesłuszne są jej zastosowania konkretne, że fałszywe są racje ją uzasadniające lub że jest ona nieskuteczna.

Mimo wielu propozycji teoretycznych niełatwo jest odróżnić normy moralne od norm prawnych, obyczajowych, a nawet towarzyskich i estetycznych. W każdym razie niezawodnym kryterium bycia normą moralną nie jest występowanie w związku z normą poczucia powinności (imperatywności), wyrzutów (lub spokoju) sumienia, przeżycia nagany (lub uznania) ani pochodzenie normy od uczucia zawiści czy potrzeby ubezpieczenia się.

• Oceny moralne. Niekiedy uważa się, że ocenie moralnej może być poddany człowiek – i jego czyny – o tyle tylko, o ile ów człowiek ma określone własności, a mianowicie o ile działa świadomie (wie, co czyni, jakie są tego czynu główne konsekwencje, i wie, że jego działanie nie jest moralnie neutralne) i umyślnie (chce podjąć to działanie albo godzi się na jego konsekwencje).

Są to jednak znowu warunki niezbędne podlegania ocenom moralnym tylko pewnego rodzaju: sprawiedliwym, a ponadto głównie negatywnym. To samo dotyczy takich kryteriów, jak np. określona reakcja danej grupy społecznej: negatywnie oceniane jest wtedy to, co tę grupę „razi”. Natomiast warunki traktowane przez niektórych jako niezbędne i wystarczające – zgodność działania z przekonaniem, dobra wola, wysiłek, bezinteresowność i ofiarność działającego albo rezultat działania przyjemny (lub przykry) dla kogoś, służący dobremu współżyciu między ludźmi, albo wreszcie bliżej niesprecyzowane własności samego działania – odnoszą się w istocie głównie do pozytywnych ocen moralnych albo tylko do usprawiedliwienia czyjegoś postępowania.

Wątpliwe jest również, aby swoistość ocen moralnych polegała na ich pochodności względem ocen pozamoralnych (lub zawieraniu takich ocen jako składnika).

W rzeczywistości problematyka moralna jest mieszaniną m.in. kwestii związanych z higieną życia duchowego, doskonałością osobistą i higieną współżycia (czyli etyką sensu stricto), a ponadto interferujących z czynnikami magicznymi i religijnymi. Dochodzi do tego jeszcze zróżnicowanie zakresowe: moralność bywa zawodowa i klasowa, indywidualna i grupowa.

Stajemy w ten sposób ostatecznie wobec „różnorodności, która sprawia wrażenie chaosu”.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Długokęcka, Teodozja: • 1974 – Bibliografia prac prof. dr Marii Ossowskiej (1919–1974). SF r. XIX nr 6 s. 156–164. ■ Smoła, Maria: • 1983 – Bibliografia prac Marii Ossowskiej. W: [Ossowska 1983^z], s. 588–603. ■ Sułek, Róża: • 2019 – Suplement do „Bibliografii prac Marii Ossowskiej”. SCom W. nr 1 s. 312–321.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1946^k – Wzór obywatela w ustroju demokratycznym. W., TUR, ss. 20. Przekł. ang.: The Model of a Citizen in a Democratic System. FN r. XXX nr 1 s. 133–147. • 1947^k – Podstawy nauki o moralności. W., Cz, ss. X+360. 1957². W., PWN, ss. VIII+416. 1963³, ss. 408. 1966⁴, ss. 372. 1994⁵. Ww., O, ss. 492. 2004⁶. Cz. I–II. W., DA, ss. 892. • 1949^k – Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności. W., KW, ss. 318. 1958². 2002³, ss. 272. Przekł. serb.-chorw.: Psihologija marala. Neka pitanja moralno-psihološke problematike. Sar. 1971, ZIU Zavod za Izdavanje Udžbenika, ss. 224. • 1956^k – Moralność mieszczańska. Ł., O, ss. 326. 1985². Ww., O, ss. 302. Przekł. ang.: Bourgeois Morality. Lon.-NY 1986, RKP, ss. 298. Przekł. czes.P: Měšt’anská morálka. Pr. 2012, Ac, ss. 432. Przekł. ros.: Рыцарь и буржуа: исследование по истории морали. Ma., П, ss. 528. • 1957^k – O pewnych przemianach etyki walki. W., BPP, ss. 42. 1977². W., NOW, ss. 16. Przekł. ang.: On Some Changes in the Ethics of Struggle. PSocB v. XVII (1977) nr 1 s. 21–35. • 1963^k – Socjologia moralności. W., PWN, ss. 304. 1969², ss. 396. 1986³. 2005⁴. W., WNPWN, ss. 278. 2011^4(dodr.). 2014^4(dodr.). 2011^4(dodr.). Przekł. hiszp.: Para una sociologia de moral. Est. 1974, EVD, ss. 328. Przekł. węg.: Erkölcs szociológiája. Bud. 1973, KK, ss. 306. • 1966^k – Myśl moralna Oświecenia angielskiego. W., PWN, ss. 372. • 1970a^k – Normy moralne. Próba systematyzacji. W., PWN, ss. 244. 1971². 1985³. 2000⁴, ss. 230. 2014^4(dodr.). Przekł. ang.: Moral Norms. A Tentative Systematization. W.-Am. 1980, PWN & NHPC, ss. X+264. Przekł. wł.: Norme Morali. Tenativo di sistematizzazione. Mo. 2017, Mim, ss. 272. • 1970b^k – Social Determinants of Moral Ideas. Phil., UPenP, ss. XIV+190. 1971². Lon., RKP. Przekł. niem.: Geselschaft und Moral. Die historische und soziale Bedingtheit sittlichen Grundhaltungen. Ds. 1972, PVer, ss. 229. • 1973^k – Ethos rycerski i jego odmiany. W., PWN, ss. 224. 1986², ss. 176. 2000³. W., WNPWN. 2011^4(dodr.). 2012^5(dodr.). 2014^6(dodr.). Przekł. jap.: 騎士道の歴史 (Kishidō-no rekishi). Hach. 1983, ChDSKKS, ss. 244. Przekł. niem.: Das ritterliche Ethos und seine Spielarten. FaM 2007, S, ss. 222.

1.2. Książki (współ)redagowane: 

Bp.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1983^z – O człowieku, moralności i nauce. Miscellanea. W., PWN., ss. 604.

1.4. Artykuły:

• 1924 – Ontologia Bertranda Russella. PF r. XXVII z. 3–4 s. 230–254. • 1925 – Semantyka prof. St. Szobera. PF r. XXVIII z. 3–4 s. 258–272. • 1927 – Jak studiować nauki filozoficzne. W: [Jak studiować… 1927], s. 7–18. • 1928a – O pojęciu wyrażania. PF r. XXXI z. 1–2 s. 145–147. Przekł. franc.: La fonction du langage d’exprimer nos idées. SCPP. 1930, s. 134–136. • 1928b – Studia prof. Twardowskiego. WL r. V nr 8 s. 3. • 1929 – Stosunek logiki i gramatyki. KF t. VII z. 3 s. 231–264. • 1931 – Słowa i myśli. PF r. XXXIV z. 4 s. 203–258. • 1932 – Significatio per se i per aliud u Anzelma. PF r. XXXV z. 3–4 s. 380–383. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 196–199. Przekł. ang.: Significatio per se and per aliud in Anselm. W: [Pelc 1979^r], s. 160–163. Przekł. ros.: Significatio per se и per aliud у Ансельма. W: [Неретина (red.) 2015], s. 533–538. • 1934a – Egoizm. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. II, szp. 136–142. • 1934b – Etyka. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. II, szp. 256–263. • 1934c – Moralność jako „fakt społeczny”. W: [Fragmenty filozoficzne… 1934], s. 52–66. Przekł. ang.: Morality as a „Social Fact”. DH v. IV (1977) nr 1 s. 35–45. • 1935 (z: Stanisław Ossowski) – Nauka o nauce. NPJPOR t. XX s. 1–12. Toż w: ZN r. XI (1975) z. 1 s. 5–13. Przekł. ang.: The Science of Science. Or v. I (1964) s. 1–2. Toż w: Mr v. III nr 1 s. 72–82. [Goldsmith i Mackay (red.) 1964], s. 244–261. [Kaplan (red.) 1964], s. 19–25. Przekł. niem.: Die Wissenschaft von der Wissenschaft. W: [Krauch, Kunz i Rittel (red.) 1966], s. 11–21. • 1936a – Sprawozdanie z III-go Polskiego Zjazdu Filozoficznego. WŻ r. XI nr 8–9 s. 565–567. • 1936b – Trzy nurty w moralności. WŻ r. XI nr 6–7 s. 409–418. • 1937a – Ocena i opis. KF t. XIV z. 4 s. 273–295. • 1937b – Jakie zadania ma przed sobą badacz moralności? WŻ r. XII nr 10 s. 605–613. • 1939 – Cnota. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. V, szp. 286–287. • 1939–1946 – Les problèmes d’une science de la morale. SP v. III s. 295–304. • 1946a – O dwóch rodzajach ocen. KF t. XVIII z. 2–4, s. 279–292. • 1946b – O tak zwanych „instynktach społecznych”. PW t. XII nr 1 s. 27–37. • 1947a – Egoizm i altruizm a typy stosunków społecznych. PSoc t. IX z. 1–4 s. 63–72. Przekł. franc.: La notion d’égoïsme dans ses rapports avec divers types de relation sociales. RFFÉ t. CXL (1950) s. 267–279. • 1947b – Inteligent polski na tle grup towarzyskich Europy Zachodniej. MW r. II nr 5 s. 129–219. • 1949 – Z dziejów pojęcia odpowiedzialności. WŻ r. XVII nr 1–2 s. 142–146. • 1956 – Benjamin Franklin jako moralista. P r. XII nr 5 s. 313–320. • 1957 – Zagadnienie powszechnie uznanych norm moralnych. SF r. I nr 3 s. 80–96. Przekł. ang.: The Problem of Universal Ethical Standards. SF. Selected Articles nr 1 (1962) s. 129–139. • 1958a – Czy moralność zależy od religii. NS r. IX nr 6 s. 2–6. Toż w: DT r. III (2015) nr 71 s. 19–21. Przekł. franc.: Morale et religion. ME v. V (1959) nr 30 s. 1–7. • 1958b – Physique moderne et attitudes morales. RIG t. XIII (L’homme et l’atome) s. 61–78. Przekł. pol.: Zdobycze fizyki współczesnej a postawy moralne. P r. XIV (1958) nr 1 s. 28–35. • 1959a – Główne modele „systemów” etycznych. SF r. III nr 4 s. 3–23. Przekł. franc.: Existé-t-il un système de morale qui mérite le nom de système? Th v. XXVI (1960) pt. 3 s. 210–223. • 1959b – Norma prawna i norma moralna u Petrażyckiego. W: [Kotarbińska et al. 1959^r], s. 75–85. • 1960a – Intérêt, valeur, liberté. A12CIF v. III s. 307–311. • 1960b – Moral and Legal Norms. JPh v. LVII nr 7 s. 251–258. Toż w: [Gorecki (red.) 1975], s. 107–114. • 1960c – Parę uwag na temat rozróżnienia przyjemności cielesnych i duchowych. W: [Czeżowski 1960^r], s. 167–171. Przekł. ang.: Remarks on the Ancient Distinction between Bodily and Mental Pleasures. Inq O. v. IV (1961) nr 2 s. 123–127. • 1960d – Moralność uniezależnia się od religii. Deiści, wolnomyśliciele i masoni wczesnego angielskiego Oświecenia. SF r. IV nr 3 s. 3–24. • 1963a – David Hume jako obserwator i kodyfikator życia moralnego. SF r. VII nr 1 s. 129–167. • 1963b – Koncepcja pokolenia. SSoc r. III nr 2 s. 47–51. Przekł. ang.: The Concept of Generation. PSocB v. III (1963) nr 1 s. 5–8. • 1966a – O pojęciu godności. W: [Ossowska 1983^z], s. 514–522. Przekł. ang.: On the Concept of Dignity. FN r. XXX nr 1 s. 149–158. • 1966b – Pojęcie moralności. Et t. I s. 19–29. • 1967 – Rola ocen w kształtowaniu pojęć. W: [Czeżowski 1967^r], s. 259–269. Toż w: [Lazari-Pawłowska 1975^r], s. 528–540. Przekł. ang.: Value-Judgements in Our Conceptual Apparatus. PSocB v. VIII (1968) nr 2 s. 22–30. • 1968a – Ethos rycerski w Grecji starożytnej. KS r. XII nr 3 s. 81–98. • 1968b – Ethos rycerski w legendach średniowiecza. SSoc r. VIII nr 2 s. 51–72. • 1969a – Człowiek, którego cenimy. P r. XXV nr 4 s. 194–196. • 1969b – Normy moralne wobec konfliktów społecznych. Et t. IV s. 103–118. • 1969c – Normy moralne w obronie godności. Et t. V s. 7–25. • 1971 – O wychowaniu uniwersyteckim. Kul (W.) r. XXV nr 5 s. 31–34. • 1978 (z: Leszek Kołakowski) – Opinia w sprawie pojęcia wiadomości. Zap nr 8 s. 108–112. • 2011a – O tak zwanej „przezroczystości” znaków mowy. W: [Dudek, Konstańczak i Zegzuła-Nowak (red.) 2011], s. 55–78. • 2011b – Przemówienie na uroczystości jubileuszowej [Tadeusza Kotarbińskiego] w Uniwersytecie warszawskim, 5 kwietnia 1956 roku. W: [Dudek, Konstańczak i Zegzuła-Nowak (red.) 2011], s. 113–116.

2. Publicystyka:

• 2002^p (z: Stanisław Ossowski) – Intymny portret uczonych. Korespondencja. W., S!, ss. 806.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady:

■ Mill, John Stuart: • 1959 – „Utylitaryzm”. W: [Mill 1959], s. 3–111. 2005². W., WNPWN. 2012^2(dodr.).

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Ossowska, Maria: • 1974 – Przebyta droga. Lit r. III nr 37 s. 14.

■ Czarnecki, Paweł: • 2006 – Marii Ossowskiej nauka o moralności. W., WSFZ, ss. 170. ■ Dudek, Joanna: • 2012 – Problem unaukowienia etyki. Teoretyczne i normatywne aspekty twórczości Marii Ossowskiej. ZG., OWUZ, ss. 320. ■ Dudek, Joanna & Konstańczak, Stefan & Zegzuła-Nowak, Joanna (red.): 2011 – Maria Ossowska (1896–1974) w świetle nieznanych źródeł archiwalnych. ZG., OWUZ, ss. 172. ■ Dudek, Joanna & Turowski, Tomasz & Walczak, Paweł & Zegzuła-Nowak, Joanna (red.): • 2018 – W kręgu twórczości Marii Ossowskiej. Analiza, inspiracje, alternatywy. ZG., OWUZ, ss. 330. ■ Kiciński, Krzysztof: • 1986 – Marii Ossowskiej socjologia moralności. W: [Ossowska 1963^k/1986], s. 9–56. • 1997 – Maria Ossowska – człowiek i dzieło. KS r. XLI nr 2 s. 89–96. ■ Kleszcz, Ryszard: • 2006 – Maria Ossowska – program nauki o moralności. Uwagi filozoficzne. Prin v. XLV-XLVI s. 93–108. ■ Kotarbiński, Tadeusz: • 1966 – Działalność i postawa profesor Marii Ossowskiej. Arg r. X nr 27 s. 3–9. ■ Lazari-Pawłowska, Ija: • 1966 – O twórczości Marii Ossowskiej. SF r. X nr 2 s. 3–10. • 1975 – Maria Ossowska jako badacz moralności. SF r. XIX nr 12 s. 92–107. ■ Maserczyk, Rafał: • 2008 – Granice relatywizmu w filozofii moralności Marii Ossowskiej. K., WS, ss. 176. ■ Smoła, Maria: • 2001 – Maria Ossowska. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2003]. T. II, s. 128–152. ■ Ślęczek-Czakon, Danuta: • 2002 – Poglądy etyczne Marii Ossowskiej. M., GWSP, ss. 112.