Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: socjologia, estetyka.

Koncepcje: program socjologii humanistycznej oraz program nauki o nauce (wspólnie Marią Ossowską).

Najważniejsze wyniki: konstrukcja psychologicznych podstaw estetyki, analiza pojęcia więzi społecznej.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 22.05.1897. Lipno.

Data i miejsce śmierci: 7.11.1963. Warszawa.

Rodzice: Władysław Karol i Kazimiera Maria z d. Pyrowicz.

Matura: Gimnazjum Filologiczne w Płocku (1915).

Studia: UW (1915–1918, 1920–1921), UWil (1920–1921).

Staż: Sorbonne (1921–1922).

Doktorat: Analiza pojęcia znaku. 5.02.1926. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Habilitacja: U podstaw estetyki. 8.11.1933. UW.

Profesura: 12.06.1946.

Dydaktyka: Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie (1919–1920), Gimnazjum Humanistyczne Męskie Ludwika Lorentza w Warszawie (1923–1927), Szkoła im. Cecylii Plater-Zyberkówny w Warszawie (1927–1933), Gimnazjum Anny Jakubowskiej w Warszawie (1928–1933), Szkoła Nauk Politycznych (1928–1933), UW (1935–1939, 1947–1952, 1957–1963), UŁ (1945–1947).

Varia: Mąż Marii. Ochotnik w walkach polsko-ukraińskich o Lwów (1918–1919) i w Wojnie Polsko-Bolszewickiej (1920), uczestnik Kampanii Wrześniowej 1939. W czasie II Wojny Światowej używał pseud.: Władysław Raszka. Był zatrudniony w PAN (1956–1962). Członek TNW (1950).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

W początkowym okresie twórczości Ossowski zajmował się badaniem podstaw estetyki; w okresie późniejszym zajął się socjologią. Był przy tym zwolennikiem socjologii humanistycznej. Uważał, że badania ankietowe nie zstąpią refleksji teoretycznej, a muszą być w niej ugruntowane. Kładł nacisk na przyjmowanie tzw. postawy rozumiejącej w dziedzinie nauk społecznych. Był zwolennikiem unikania europejskiego „etnocentryzmu”.

W sprawie wartości poznawczej filozofii Ossowski zajmował stanowisko antymetafizyczne; metafizyka spekulatywna takiej wartości nie ma i stanowi co najwyżej wstęp do poznania naukowego (scil. empirycznego). Uważał, że filozofię należy zredukować do logiki, a w szczególności do semiotyki i metodologii nauk – albo zastąpić ją tzw. nauką o nauce (resp. naukoznawstwem), którą zaprojektował wraz z Marią Ossowską jako fuzję epistemologii i filozofii nauki, psychologię twórczości naukowej i antropologii (resp. socjologii) nauki.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Wartości estetyczne. Do zadań estetyki należy znalezienie odpowiedzi na następujące pytania:

(1) Gdzie przebiega granica między naturą a sztuką?

(2) Jakie względy bierze się pod uwagę przy wartościowaniu estetycznym?

(3) Dlaczego przedmiotom przypisuje się taką a nie inną wartość?

(4) Jaka jest rola wartości estetycznych w życiu duchowym różnych ludzi i w kulturze różnych społeczeństw?

Wymaga to m.in. analizy takich pojęć estetycznych, jak pojęcie kompozycji, ekspresji i realizmu. Początkiem tych analiz musi być założenie, że „jedynym sprawdzianem wartości estetycznych są przeżycia estetyczne i że czynników decydujących o pięknie przedmiotu należy szukać w świecie przeżyć osób odczuwających te przedmioty jako piękne”.

Tym, co łączy przeżycia estetyczne, jest „kontemplacyjne życie chwilą”.

• Struktury społeczne i dziedzictwo kulturowe. Analiza aparatury pojęciowej używanej do opisu struktur społecznych i różnych wizji społecznego uwarstwienia, występujących w rozmaitych teoriach i ideologiach, zarówno historycznych, jak współczesnych, prowadzi do wniosku, że struktura społeczna – to „system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie”.

Istnieją trzy schematy struktur społecznych:

(a) dychotomiczny (ze względu na występowanie konfliktu społecznego);

(b) funkcjonalny (ze względu na spójność systemu);

(c) gradacyjny (ze względu na hierarchiczność struktury).

Jednym z aspektów tak rozumianej struktury – ale nie jej jedynym aspektem – jest struktura klasowa. Klasa jest elementem struktury społecznej uwarunkowanej przez uznawany w danej społeczności system przywilejów i upośledzeń.

Czynnikiem, który oddziałuje na strukturę społeczną, jest tzw. dziedzictwo kulturowe, tj. ustalony w procesie funkcjonowania grupowego wzór „reakcji mięśniowych, uczuciowych i umysłowych”. Korelatami dziedzictwa kulturowego są wytwory działania społecznego.

Stabilność struktury społecznej zapewniona jest dzięki „ładowi społecznemu” i „więzi społecznej”.

Ład społeczny może należeć do jednego z czterech następujących typów:

(1) ład „przedstawień zbiorowych” regulowany przez tradycyjne wzory;

(2) ład policentryczny, oparty na prawach naturalnych i obowiązujących regułach współżycia;

(3) ład monocentryczny, regulowany odgórnie za pomocą sankcji;

(4) ład oparty na systemie wielostopniowych porozumień zastępujących przymus.

Ten ostatni typ ładu – chociaż jest teoretycznie możliwy – jest „praktycznie niespotykany”.

• Więź społeczna. Więź społeczna – zwłaszcza etniczna i narodowa – ma, jak wszystkie zjawiska społeczne, charakter „świadomościowy” i jest wynikiem „wyobrażeń i przekonań”. Czynnikami decydującymi w procesie tworzenia się więzi społecznych są: świadomość wspólnych interesów, kultywowanie wspólnych wartości, wiara we wspólne pochodzenie – nie zaś rasa. Przemawia za tym z jednej strony analiza teorii rasistowskich oraz społecznych funkcji mitów rasowych, z drugiej zaś strony badania procesu powstawania poczucia narodowego i etnicznego. Badania te (przeprowadzone po II Wojnie Światowej m.in. na Opolszczyźnie, Warmii i Mazurach) uprawomocniają koncepcję stopniowalności postaw narodowych i więzi etnicznych oraz oddzielenie pojęcia ojczyzny prywatnej od pojęcia ojczyzny ideologicznej.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Przymusiała, Andrzej: • 1970 – Bibliografia prac Stanisława Ossowskiego. W: [Ossowski 1966–1970^z]. T. VI, s. 503–520.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1933^k – U podstaw estetyki. W., KaM, ss. VIII+308. 1949². W., Cz, ss. 318. 1958³. W., PWN, ss. 362. Przekł. ang.: The Foundations of Aesthetics. D.&W. 1978, DR & PWN, ss. 416. • 1939a^k – Więź społeczna i dziedzictwo krwi. W.-P., BS, ss. VI+236. • 1939b^k [de facto: 1943] – (1) Najogólniejsze postulaty nowoczesnej demokracji. (2) Zagadnienia demokratycznej organizacji życia zbiorowego. Łk., ss. 30. • 1957^k – Struktura klasowa w społecznej świadomości. Ł., O., ss. 186. Przekł. serb.-chorw.: Klasna struktura u društvennoj svijest. Z. 1981, Nap, ss. 182. Przekł. wł.: Struttura di classe e conscienza sociale. To. 1966, GE, ss. XIV+228. 1969². 1970³. 1971⁴. 1974⁵. • 1962^k – O osobliwościach nauk społecznych. W., PWN, ss. 328. Przekł. niem: Die Besonderheiten der Sozialwissenschaften. FaM 1973, S, ss. 232.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1956^r – Gabriel Bonnot de Mably. Pisma wybrane. W., PWN, ss. XIV+424. • 1956^r (z: Nina Assorodobraj) – Stefan Czarnowski. Dzieła. T. I–V. W., PWN, ss. 226+252+272+256+228.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1966–1970^z – Dzieła. W., PWN. T. I. U podstaw estetyki. ss. 434. T. II. Więź społeczna i dziedzictwo krwi. ss. 272. T. III. Z zagadnień psychologii społecznej. ss. 432. T. IV. O nauce. ss. 396. T. V. Z zagadnień struktury społecznej. ss. 416. T. VI. Publicystyka. Recenzje. Posłowie. Wspomnienia. ss. 528. • 2004^z – Wybór pism estetycznych. K., TAWPNU, ss. XL+150. • 2016^z – Stanisław Ossowski w pełnym blasku. Suplement do Dzieł. W., WNSch, ss. 260.

1.4. Artykuły:

• 1916–1917 – O patriotyzmie. ArtSt r. II z. 7 s. 14–18, r. III z. 7 s. 39–43. • 1923 – Funkcja dziejowa nauki. NPJPOR t. IV s. 8–35. • 1926 – Analiza pojęcia znaku. PF r. XXIX z. 1–2 s. 29–56. • 1928 – O przeciwstawieniu przyrody i sztuki w estetyce. PF r. XXXI z. 1–2 s. 174–177. Przekł. franc.: Sur l’opposition de la nature et de l’art en esthétique. SCPP s. 159–162. • 1930 – Zagadnienie ekspresji w estetyce. PWar r. II z. 4–5 s. 126–144. • 1932a – Obrazowość opisu artystycznego a myślenie bezobrazowe. PF r. XXXV z. 3–4 s. 376–379. • 1932b – Życie chwilą. Szkic psychologiczny. WŻ r. VII nr 6 s. 371–374. • 1934a – Estetyka. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. II, szp. 242–247. • 1934b – O subiektywizmie w estetyce. w: [Fragmenty filozoficzne… 1934], s. 67–83. • 1934c – Rasa czy kultura? WL r. XI nr 28 s. 1–2. • 1935a (z Marią Ossowską) – Nauka o nauce. NPJPOR t. XX s. 1–12. Toż w: ZN r. XI (1975) z. 1 s. 5–13. Przekł. ang.: The Science of Science. Or v. I (1964) s. 1–2. Toż w: Mr v. III nr 1 s. 72–82. [Goldsmith i Mackay (red.) 1964], s. 244–261. [Kaplan (red.) 1964], s. 19–25. Przekł. niem.: Die Wissenschaft von der Wissenschaft. W: [Krauch, Kunz i Rittel (red.) 1966], s. 11–21. • 1935b – Prawa „historyczne” w socjologii. PF r. XXXVIII z. 1–2 s. 3–32. • 1936a – Dziedziczność i środowisko. PSoc t. IV z. 1–2 s. 1–35. • 1936b – Piękno. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. IV, szp. 58–64. • 1936c – Socjologia sztuki. Przegląd zagadnień. PSoc t. IV z. 3–4 s. 464–494. • 1936d – Z dociekań nad genezą sztuki. Twórczość artystyczna a życie seksualne. WŻ r. XI nr 8–9 s. 503–511. • 1937a – Nauki humanistyczne a ideologia społeczna. NPJPOR t. XXII s. 1–24. Przekł. ang.: The Humanities and Social Ideology. BSC v. IV nr 1 s. 68–76. • 1937b – Więź biologiczna i łączność społeczna. PSoc t. V z. 3–4 s. 551–598. • 1938 – Społeczna rola mitów etnicznych. WŻ r. XIII nr 7–8 s. 429–440, nr 9 s. 541–552. • 1939 – Rola wychowawcza sztuki. W: [Wiejskie uniwersytety… 1939], s. 113–128. • 1940 – Sur la notion de parenté naturelle comme base de certains groupements sociaux. T14CIS ser. A v. I s. 133–140. • 1946a – Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny. MW r. I nr 2 s. 154–175. • 1946b – Córka kilku matek. NowPol t. VI z. 7 s. 387–395. • 1946c – Praca i więź społeczna. W związku z zagadnieniem planowania życia społecznego w wielkomiejskich dzielnicach pracy. PSocjal r. II nr 5 s. 15–20. • 1946d – Organizacja przestrzeni i życie społeczne w przyszłych osiedlach. WŻ t. XV nr 2 s. 103–119. • 1946e – Pod znakami Ormazda i Arymana. WŻ t. XV nr 4–5 s. 335–349. • 1947a – Doktryna marksistowska na tle dzisiejszej epoki. MW r. II nr 12 s. 501–513. • 1947b – Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim. PSoc t. IX z. 1–4 s. 73–124. • 1948a – Teoretyczne zadania marksizmu. Szkic programu. MW r. III nr 1 s. 3–18. • 1948b – Na szlakach marksizmu. MW r. III nr 8–9 s. 19–34. • 1949 – Refleksje nowojorskie. MW r. IV nr 5 s. 138–147. • 1951 – Les transformations de l’idéologie nationale contemporaine. BISS v. III nr 2 s. 268–275. • 1956a – Old Notions and New Problems. Interpretations of Social Structure in Modern Society. T3WCS v. III s. 18–25. Przekł. niem.: Alte Begriffe und neue Probleme. Interpretationen de Geselschaftsstruktur in der Modernen Gesellschaft. W: [Jenkner i Seidel (red.) 1956], s. 317–329. • 1956b – Sociologie des religions en Pologne. ASR nr 2 s. 111–115. • 1957a – Od „Kodeksu Natury” do „Sprzysiężenia Równych”. W: [Kotarbińska et al. 1959^r], s. 86–101. • 1957b – Wielogłowy Lewiatan i grupa społeczna. O perypetiach pojęciowych w socjologii. SF r. I nr 5 s. 101–135. • 1959 – Social Conditions and Consequences of Social Planning. T4CS v. II s. 199–222. • 1960 – Punkty widzenia, tezy, dyrektywy. Rozważania nad typami sporów w problematyce społecznej. PSoc t. XIV z. 2 s. 7–29. • 1961a – Stanowiska i szkoły. SSoc r. I nr 1 s. 7–23. • 1961b – W sprawie perspektywy historycznej przy ocenie współczesnej socjologii. SSoc r. I nr 2 s. 285–288. • 1961c – Wzory nauk przyrodniczych w empirycznej socjologii. SSoc r. I nr 3 s. 5–41. Przekł. ang.: Experimental Sociology and Inner Experience. PSocB v. XXIX (1989) nr 3–4 s. 5–14. • 1963a – Dwie koncepcje historycznych uogólnień. SSoc r. III nr 2 s. 53–61. • 1963b – Zoologia społeczna i zróżnicowanie kulturowe. SSoc r. III nr 5 s. 6–25. Przekł. ang.: Social Zoology and Cultural differentiation. PSocB v. XXIX (1989) nr 1 s. 5–21. • 1996 – Propedeutyka filozofii. PFNS r. XX nr 4 s. 147–172.

2. Publicystyka:

• 1929^p – Trzy włosy z brody proroka. Wspomnienia z Keruanu. Dr r. VIII nr 12 s. 1077–1090. • 1930^p – Z północnej Afryki. PWsp t. XXXII nr 95 s. 409–420. • 1936^p – O szkołę świecką. LT r. II nr 9–10 s. 7–10. • 1945^p – Urbanistyka i socjologia. P r. I nr 1 s. 35–42. • 1946^p – W poszukiwaniu własnej osobowości. P r. II nr 4 s. 7–15. • 1961^p – O klasach i warstwach w socjalizmie. Pol r. V nr 41 s. 1. • 1962^p – W sprawie badań ankietowych. Pol r. VI nr 19 s. 3. • 2002^p (z: Maria Ossowska) – Intymny portret uczonych. Korespondencja. W., S!, ss. 806. • 2022^p – Dzienniki. T. I. 1905–1939. T. II. 1939–1949. T. III. 1949–1963. W., WNSch, ss.: 286+333+292.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Chałubiński, Mirosław: • 2007 – Stanisław Ossowski. W., WP, ss. 388.■ Kłoskowska, Antonina: • 2002 – Stanisław Ossowski jako socjolog sztuki. KS r. XLVI nr 2 s. 28–56. ■ Korab, Kazimierz: • 2009 – Stanisława Ossowskiego życie i dzieło. KS r. LIII nr 1 s. 213–217. ■ Sułek, Antoni (red.): • 2014 – Ossowski z perspektywy półwiecza. W., ON, ss. 304. • 2020 – Spotkania z Ossowskim. W., WNSch, ss. 468. ■ Sułek, Rozalia (vel Róża): • 2006 – Stanisław Ossowski we Lwowie (1939–1941): pod presją historii. KS r. L nr 3 s. 79–112. ■ Szast, Mateusz: • 2015 – Stanisław Ossowski: wielki autorytet naukowy. Cz. 1–2. SpR nr 44 s. 149–158, nr 45 s. 157–169.