Miejsce w SLW: uczeń Zygmunta Zawirskiego.

Obszary badań: logika matematyczna, etyka, antropologia.

Koncepcje: chrześcijaństwo jako fundament kultury europejskiej, non-violence jako uniwersalna zasada moralna.

Najważniejsze wyniki: dowód nierozstrzygalności m.in. elementarnej topologii algebraicznej, kryterium bycia prawem logiki intuicjonistycznej, systematyzacja sformalizowanych teorii arytmetycznych; sformułowanie formalnych własności konkatenacji.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 22.08.1922. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 20.03.2014. Warszawa.

Rodzice: Piotr i Zofia z d. Zdziarska.

Matura: Tajne komplety Liceum Humanistycznego Stowarzyszenia Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość” w Warszawie (1940).

Studia: Podziemny UW (1940–1944).

Magisterium: Ontologia właściwości. 22.06.1945. UJ. Zygmunt Zawirski.

Doktorat: Przestrzenie topologiczne w bezpunktowych algebrach topologicznych. 5.07.1950. UW. Andrzej Mostowski.

Habilitacja (docentura): Some Classes of Recursive Functions. 1953.

Profesura: 22.09.1961/1972.

Dydaktyka: UJ (1946–1948), UW (1960–1968).

Varia: Uczestnik Powstania Warszawskiego 1944. Był zatrudniony w PAN (1950–1992). Dr h.c. Université de Clermont-Ferrand (2010) i UJ (13.05.2013). Członek IIPh (30.08.1978). Odznaczony KKawOPR (1997) i pośmiertnie KOfOPR (2014).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Najbardziej znane są osiągnięcia Grzegorczyka z zakresu logiki matematycznej.

Wniósł on przede wszystkim poważny wkład do teorii funkcji rekurencyjnych, tj. takich operacji na liczbach, których zastosowanie pozwala w skończonej liczbie kroków rozstrzygnąć („obliczyć”), czy dana liczba należy do pewnego wyróżnionego zbioru liczb. Podał dowód nierozstrzygalności m.in. elementarnej topologii algebraicznej. Usystematyzował sformalizowane teorie arytmetyczne. Zbadał formalne własności konkatenacji, tj. operacji zestawiania ciągów symboli.

Sformułował kryterium bycia prawem logiki intuicjonistycznej, tj. logiki, na gruncie której za jej prawa uznaje się wyłącznie te formuły, dla których podany został dowód. Za takie kryterium Grzegorczyk uznał warunek, że dana formuła jest prawem określonego systemu logiki, gdy każdy, kto akceptuje przyjętą w tym systemie procedurę przekształcania formuł, musi tę formułę uznać bez – mówiąc swobodnie – uprzedniego uznania jakiejkolwiek innej formuły.

Poza logiką zajmował się też etyką, przy czym problematykę etyczną uważał za o wiele ważniejszą dla człowieka niż problematyka logiczna. Chociaż logikę miał za jeden z fundamentów osiągnięć cywilizacyjnych człowieka, zawodowe zajmowanie się nią było dla niego rodzajem intelektualnej zabawy. Podkreślał, że w etyce powinien obowiązywać postulat precyzji, ale sam nie uprawiał etyki w sposób analityczny. Od analizy pojęć i rozumowań etycznych wolał podejście normatywne – od analiz wolał moralitety i kodeksy postępowania. Skupiony był głównie na propagowaniu preferowanej przez siebie postawy non-violence – działania bez przemocy.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Uniwersalność logiki klasycznej. Logika klasyczna to logika dwuwartościowa, tj. akceptująca zasadę, że „każde zdanie o wyraźnie określonej treści jest albo prawdziwe, czyli zgodne ze stanem rzeczywistości, albo fałszywe, czyli niezgodne”.

Przejawami uniwersalności logiki klasycznej są następujące fakty:

(1) Na prawach logiki klasycznej oparta jest matematyka klasyczna, „będąca podstawą nowoczesnych nauk ścisłych i techniki”.

(2) Matematycy-konstruktywiści odwołują się jedynie do części praw logiki klasycznej, ale nie odwołują się do praw, które by poza nią wykraczały.

(3) Logiki wielowartościowe – a więc nieklasyczne – mają „pewne techniczne znaczenie”, ale „w żadnej nauce nikt nie przeprowadza dowodów w oparciu o te systemy”.

(4) Ludzie w swoich rozumowaniach różnią się nie logicznymi zasadami tych rozumowań, lecz przyjmowanymi założeniami.

(5) Argument z rzekomego istnienia innych logik jest argumentem nie rzeczowym, lecz propagandowym, ułatwiającym tym, którzy się nim posługują, uchylanie się od rzetelnej dyskusji z przeciwnikami.

• Obecność kontemplacji i wartościowania w analizie filozoficznej. W badaniach naukowych poza rozumowaniami indukcyjnymi i dedukcyjnymi wykorzystuje się „analizę myślową”. „Polega ona na skupieniu myśli na pewnym zjawisku z chęcią zauważenia wszystkich jego elementów i wyróżnieniu tego, co w zjawisku tym jest najbardziej istotne.”

„Analiza jest zatem rodzajem kontemplacji połączonej z poszukiwaniem wartości poznawczych.”

„Dyspozycję do zauważania rzeczy ważnych nazywamy intuicją.”

„Nawet logicy, całkiem formalnie traktujący wiedzę, w praktyce przeprowadzają wyraźną selekcję systemów na ciekawe i błahe. Matematycy bywają bardzo wyczuleni na to, czy pewna konstrukcja myślowa przynosi jakiś świeży chwyt myślowy, dowcipny, nieznany do tej pory.”

• Definiowalność i wyprowadzalność. „Związki między pojęciami pod względem wzajemnej definiowalności są podobne do związków między zdaniami teorii pod względem wyprowadzalności (konsekwencji).

Podobnie jak zbiór twierdzeń teorii charakteryzuje się za pomocą aksjomatów jako twierdzeń wyjściowych, z których wyprowadzamy dalsze twierdzenia, tak też zbiór pojęć teorii jest scharakteryzowany przez pojęcia wyjściowe teorii (pojęcia pierwotne), za pomocą których definiujemy dalsze pojęcia teorii, posługując się pewnymi dozwolonymi metodami poprawnego wprowadzania nowych pojęć.

Podobnie jak, badając aksjomaty pewnej teorii, zastanawiamy się, czy niektóre z aksjomatów nie są zbędne, mianowicie czy nie wynikają z pozostałych, tak też badając pojęcia pierwotne pewnej teorii, zastanawiamy się, czy niektóre z pojęć nie są niepotrzebne, bo dają się określić (zdefiniować) za pomocą pozostałych.

Pojęcie definiowalności jest więc czymś podobnym do pojęcia konsekwencji.”

• „Ontologizm” w matematyce i psychologizm w logice. Logika i matematyka nie są „pustą grą symboli”. Stanowią one pewne najogólniejsze teorie rzeczywistości: rodzaj formalnych ontologii.

Skoro język reistyczny najlepiej – w sposób naturalny – nadaje się do opisu rzeczywistości, to w tym języku należy zinterpretować np. geometrię, przyjmując pojęcie bryły jako pojęcie pierwotne. Pojęcie punktu byłoby w takim ujęciu pojęciem definiowalnym przy użyciu pojęcia bryły. Niestety reistyczna (re)interpretacja matematyki napotyka na nieprzezwyciężalną przeszkodę: w języku reistycznym nie daje się mianowicie zrekonstruować pojęcia zbioru nieskończonego.

Jak wiadomo, podobna była motywacja Leśniewskiego, gdy konstruował swój system mereologii: miał on być bardziej intuicyjny niż teoria mnogości. Leśniewski uważał przy tym mereologię za system istotnie różny od teorii mnogości. Tymczasem, jeśli usunie się z teorii mnogości pojęcie zbioru pustego, to będzie ona formalnie równoważna mereologii.

Uzupełnieniem „ontologizmu” w odniesieniu do matematyki jest psychologistyczne podejście do logiki. W tym duchu wolno przeformułować np. antynomię kłamcy na tezę antropologiczną. Przy takiej – psychologistycznej – interpretacji możliwość sformułowania tej antynomii przemawiałaby za tezą, że istnieją problemy, o których człowiek nie może myśleć „szczerze” i świadomie (tj. z pełną znajomością treści swojej myśli) bez popadania w sprzeczność.

• Metafory religijne. „Metodologicznie poprawny sposób mówienia o Bogu” opiera się na trzech „zabiegach”. Są to:

(a) „uznanie dosłowności negatywnych orzeczeń o Bogu”;

(b) „uznanie metaforyczności pozytywnych orzeczeń o Bogu”;

(c) „maksymalizacja orzeczeń pozytywnych o Bogu”.

W tej sytuacji jest rzeczą kluczową analiza pojęcia metafory religijnej. Chodzi w jej wypadku o posługiwanie się językiem wyposażonym w sens analogiczny. Z sensem takim mamy do czynienia wtedy, gdy wyrażenia W, normalnie (scil. dosłownie) używanego w odniesieniu do związków należących do dziedziny D₁, odnosimy do związków należących do dziedziny D₂, ponieważ uważamy, że te drugie związki są „podobne” do tych pierwszych.

Takie podobieństwo (resp. analogię) stwierdzamy, gdy „znamy dziedziny D₁ oraz D₂, badamy zjawisko A₁ w dziedzinie D₁ oraz zjawisko A₂ w dziedzinie D₂ i zauważamy, że A₁ w D₁ zachowuje się tak jak A₂ w D₂. „Zachowuje się tak samo” może znaczyć albo tyle, co istnienie izomorfizmu (homomorfizmu), albo spełnienie tych samych wyróżnionych formuł. (Izomorfizm jest warunkiem mocniejszym: zgodnie z prawami logiki pociąga za sobą spełnianie wszystkich formuł o określonej budowie).

Analogia religijna nie jest stwierdzana, lecz jedynie domniemywana, gdyż dziedziny D₂ (w tym wypadku „świata Boskiego”) nie znamy w taki sposób, jak dziedzinę D₁ (w tym wypadku „świat ludzki”).

• Rodzaje ocen. Są trzy podstawowe rodzaje ocen: oceny szczęścia (czyli oceny felicytologiczne), oceny dobra (czyli oceny aksjologiczne) i oceny ważności.

„Oceny szczęścia są głównie bezpośrednie, płynące z naszej wrażliwości; dotyczą albo nas samych, albo naszych związków z innymi ludźmi lub z otoczeniem.”

„Za dobre uznajemy to, co realizuje pewien idealny wzorzec życia jednostkowego lub zbiorowego albo przybliża nas do pewnego wzorca.”

Dobra mogą być witalne lub duchowe. Dobra witalne „wzmacniają nasze biologiczne trwanie jednostkowe lub zbiorowe”.

„Szczęście ma swe zaprzeczenie w nieszczęściu, dobro przeciwstawia się złu, natomiast ważność nie ma negatywnego odpowiednika. Istnieją tylko rzeczy lub zjawiska mniej ważne i bardziej ważne. Określenie, że coś jest nieważne, znaczy tylko, że doniosłość tego jest znikoma. Ważność zjawiska płynie z wielkości szczęścia lub dobra, które przynosi, albo z wielkości zła lub nieszczęścia, jakie wywołuje.”

Pod względem ważności oceniane bywają m.in. twierdzenia naukowe. „Człowiek posiada osobne przeżycie satysfakcji poznawczej lub szerzej: satysfakcji ze wzbogacenia swego życia duchowego i ocena ta jest wynikiem tej satysfakcji.”

• Etyka sumienia. „Moralnością niezależną zwie się moralność płynącą z bezpośredniego wyczucia tego, co dobre, a co złe, czyli płynącą z własnego rozeznania moralnego: z osobiście, autentycznie przeżytej oceny. Termin „niezależna” znaczy tu tyle, co autonomiczna, niepłynącą ani z żadnych innych źródeł poznawczych, ani ze spekulacji racjonalnej, ani z uznanych autorytetów, ale z bezpośredniego zetknięcia się z rzeczywistością”, z jej osobistej kontemplacji.

„Wyczucie dobra i zła jest nam dane jako coś bardzo pierwotnego: jako coś znacznie wcześniejszego od wszelkiej spekulacji”. Sumienie jest dyspozycją do spontanicznych ocen dobra. Człowiek pozbawiony tak rozumianego sumienia jest człowiekiem „upośledzonym moralnie.”

Błędem jest utożsamianiem etyki niezależnej – rozumianej jako etyka sumienia – z etyką ateistyczną. Nie jest prawdą, jakoby „poglądy religijne, a szczególnie chrześcijaństwo, wykluczały całkowicie moralność niezależną. Wydaje się, że sytuacja jest wręcz odwrotna. Moralność niezależna, czyli moralność sumienia, jest w pewnym sensie logiczną podstawą religii.” „Chrześcijaństwo w niczym nie przeczy naturalnej moralności sumienia, a jedynie moralność tę wysubtelnia.”

• Postulat non-violence. Ludzi należy odwodzić od czynienia zła, nie przeciwstawiając się im siłą, lecz nakłaniając do porzucenia złej drogi postępowania poprzez podjęcie z nimi tzw. dialogu. Trzeba być gotowym do zaaprobowania wszystkich praktycznych konsekwencji tak rozumianego postulatu non-violence – włącznie z podejmowaniem dialogu z terrorystami.

Postulat non-violence stanowi uniwersalną kwintesencję etyki ewangelicznej. Powinien być on uzupełniony normą solidarności o kształcie: „Każdy ma prawo pomagać dowolnej innej osobie, która jest w gorszej sytuacji, niezależnie od tego, w jakim kraju ta osoba mieszka”. Znamienne w tym sformułowaniu jest mówienie nie o obowiązku udzielania pomocy, lecz o prawie do udzielania pomocy.

Jego sposób myślenia – i mówienia – o sprawach etycznych dobrze oddaje sformułowane w 1963 roku credo.

• Credo etyczne i dekalog rozumu. Powinniśmy kierować się w życiu następującym credo etycznym:

(1) „Żadna inna dążność nie powinna być w tobie mocniejsza od dobroci i chęci życia w prawdzie.”

(2) „Nie daj się unieść pogoni za sukcesem. Kultura życia jest ważniejsza od wyczynu.”

(3) „To, jak kto żyje, ważniejsze jest od tego, jakim figurom się kłania.”

(4) „Jeśli dbasz o wygodę i gonisz za luksusem, a nie starasz się zmniejszyć ogromu otaczającej cię nędzy, choćbyś był nawet kapłanem i głosicielem jedynego Boga – jesteś bałwochwalcą.”

Uzupełnieniem tego credo jest zestaw „przykazań” dla antyirracjonalistów, nazwany „dekalogiem rozumu”: „(1) Nie będziesz klaskał. (2) Nie będziesz gwizdał. (3) Słuchaj treści, a nie tonu wypowiedzi. (4) Walcz z argumentem, a nie z człowiekiem. (5) Nie kadź drugiemu ani sobie samemu. (6) Nie dowierzaj drugiemu, tak jak i sobie samemu. (7) Szukaj tego, co istotne. (8) Staraj się zbudować coś lepszego, a nie szukać kozłów ofiarnych. (9) Nie uogólniaj zbyt pochopnie. (10) Nie używaj przysłów – są zwykle głupotą narodów.”

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

■ Krajewski, Stanisław: • 2005 – Dzieła [Andrzeja Grzegorczyka]. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. III, s. 99–105.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1953^k – Some Classes of Recursive Function. W., PWN, ss. 46. • 1955^k – Logika popularna. Przystępny zarys logiki zdań. W., PWN, ss. 132. 1960². 1961³. 2010⁴. W., WNPWN, ss. 104. Przekł. czes.: Populárni logika. Pr. 1957, SNPL, ss. 122. Przekł. ros.: Популярная логика. Ma. 1965, Nk, ss. 108. 1972². • 1957^k – Zagadnienia rozstrzygalności. W., PWN, ss. 142. • 1961a^k – Fonctions récursives. Ps., GV, ss. 100. • 1961b^k – Zarys logiki matematycznej. W., PWN, ss. 478. 1969², ss. 506. 1973³, ss. 510. 1975⁴. 1981⁵. 1984⁶. • 1963^k – Schematy i człowiek. K., Z, ss. 220. • 1967^k – Hacia una síntesis metodológica de conocimiento. Mé., UNAM, ss. 22. • 1968^k – Basic Notes in Foudations. W., IFPAS, ss. 110. • 1971^k – Zarys arytmetyki teoretycznej. W., PWN, ss. 314. 1983². Przekł. ang.: An Outline of Mathematical Logic. D. & W. 1974, DR & PWN, ss. 596. • 1979^k – Filozofia czasu próby. Ps., ÉD, ss. 224. 1984². W., Pax, ss. 240. • 1983^k – Próba treściowego opisu świata wartości i jej etyczne konsekwencje. Ww., O. ss. 92. • 1989a^k – Etyka w doświadczeniu wewnętrznym. W., Pax, ss. 474. • 1989b^k – Mała propedeutyka filozofii naukowej. W., Pax, ss. 116. • 1990^k – Kontynuacja tradycji Szkoły Lwowsko-Warszawskiej w zakresie budowy antropologii filozoficznej i etyki. W., PBWFP, ss. 14. • 1993^k – Życia jako wyzwanie. Wprowadzenie w filozofię racjonalistyczną. W., IFiSPAN, ss. 288. 1995². Przekł. ukr.: Життя як виклик. W. 1997, WNSch, ss. 230. Przekł. ros.: Жизнь как вызов. Ma. 2000, ВК, ss. 320. • 1996^k (z: Andrzej Góralski i Józef Werle) – Trzy eseje z zakresu „Liberalizm a samodyscyplina” i protosłownik uniwersalizmu. W., CUUW, ss. 32. • 1997^k – Logic. A Human Affair. W., WNSch, ss. 148. • 2001^k – Europa. Odkrywanie sensu istnienia. W., UKSW, ss. 250. • 2003^k – Psychiczna osobliwość człowieka. W., WNSch, ss. 172.

1.2. Książki (współ)redagowane: 

Bp.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 2018^z – W poszukiwaniu ukrytego sensu. Myśli i szkice filozoficzne. Lb., WAk, ss. 482.

1.4. Artykuły:

• 1948 – Próba ugruntowania semantyki języka opisowego. PF r. XLIV z. 4 s. 348–371. • 1949 – The Pragmatic Foundations of Semantic. Syn v. VIII nr 6–7 s. 300–324. Toż w: [Przełęcki i Wójcicki 1977^r], s. 135–163. • 1951 – Undecidability of Some Topological Theories. FM v. XXXVIII s. 137–152. • 1952 (z: Kazimierz Kuratowski) – On Janiszewski’s Property of Topological Spaces. ASPM t. XXV s. 169–182. • 1955a – Computable Functionals. FM v. XLII nr 1 s. 168–202. • 1955b – Elementarily Definable Analysis. FM v. XLI nr 2 s. 311–338. • 1955c – On the Definition of Computable Functionals. FM v. XLII nr 2 s. 232–239. • 1955d – The Systems of Leśniewski in Relation to Contemporary Logical Research. SL v. III s. 77–97. • 1955e – Uwagi o rozumieniu praw logiki. MF r. V nr 1 s. 206–221. • 1956 – Some Proofs of Undecidability of Arithmetic.FM v. XLIII nr 2 s. 166–177. • 1957a – On the Definitions of Computable Real Continuous Functions. FM v. XLIV nr 1 s. 61–71. • 1957b – Uwagi z historii logiki. MF r. VII nr 1 s. 164–176. • 1958a – Jeszcze o podstawach etyki naturalnej. SF r. II nr 6 s. 40–55. • 1958b – Między dyskursywnym a kontemplacyjnym myśleniem. Z r. X nr 1 s. 36–57. • 1959a – Analiza filozoficzna, kontemplacja, wartościowanie. SF r. III nr 5 s. 161–173. • 1959b – O pewnych formalnych konsekwencjach reizmu. W: [Kotarbińska et al. 1959^r], s. 7–14. Przekł. ang.: On Certain Formal Consequences of Reism. DH v. IV (1977) nr 1 s. 75–80. • 1960a – Axiomatizability of Geometry without Points. Syn v. XII nr 2–3 s. 228–235. • 1960b – Przerosty cywilizacyjne a wartości twórcze. W: [Czeżowski 1960^r], s. 97–108. • 1961a (z: Andrzej Mostowski i Czesław Ryll-Nardzewski) – Definability of Sets in Models of Axiomatic Theorems. BAPS v. IX n 3 s. 163–167. • 1961b – Le traitement axiomatique de la notion de prolongement temporel. SL v. XII s. 31–35. • 1962a – An Example of Two Weak Essentially Undecidable Theories F and F*. BAPS v. X nr 1 s. 5–9. • 1962b – A Kind of Categoricity. CM n. IX z. 2 s. 183–187. • 1962c – On the Concept of Categoricity. SL v. XIII s. 39–66. • 1962d – A Theory without Recursive Models. BAPS v. X nr 2 s. 63–69. • 1963 – Zastosowanie logicznej metody wyodrębniania formalnej dziedziny rozważań w nauce, technice i gospodarce. SF r. VII nr 3–4 s. 63–75. • 1964a – A Philosophically Plausible Formal Interpretation of Intuitionistic Logic. IM v. XXVI nr 5 s. 596–601. • 1964b – Recursive Objects in All Finite Types. FM v. LIV nr 1 s. 73–93. • 1964c – Sprawdzalność empiryczna a matematyczna. W: [Rozprawy… 1964], s. 73–76. Przekł. ang.: Mathematical and Empirical Verifiability. W: [Przełęcki i Wójcicki 1977^r], s. 165–169. • 1965 – Vers une synthèse méthodologique de la connaissance. LA v. VIII nr 32 s. 223–237. • 1967a – Some Relational Systems and the Associated Topological Spaces. FM v. LX nr 3 s. 223–231. • 1967b – U podstaw prakseologii bezgwałtu. [Czeżowski (1967^r], ss. 317–322. • 1968a – Assertions Depending on Time and Corresponding Logical Calculi. CmM v. XX s. 83–87. • 1968b – Logical Uniformity by Decomposition and Categoricity in Alef₀. BAPS v. XVI nr 9 s. 687–692. • 1971a – Klasyczne, relatywistyczne i konstruktywistyczne sposoby uznawania twierdzeń. SL v. XXVII s. 151–161. Przekł. ang.: Classical, Relativistic and Constructivist Ways of Asserting Theorems. W: [Woleński 1994^r], s. 19–31. • 1971b – W poszukiwaniu moralnej podstawy pokoju. W: [Kuczyński (red.) 1971], s. 189–210. • 1971–1972 – Unfinitizability Proof by Means of Restricted Reduced Power. FM v. LXXIII nr 1 s. 37–49. • 1972 – Dialektyka szacunku i przemocy. SF r. XVI nr 5 s. 52–55. • 1974a – Axiomatic Theory of Enumeration. W: [Fenstad i Hinman (red.) 1974], s. 429–436. • 1974b – The Moral Basis for Peace: The Absolute Value of the Human Individual. DH v. I nr 1 s. 19–28. • 1975 – Problemy moralności międzyludzkiej dotyczące ludzi w Polsce. SF r. XIX nr 3 s. 105–116. • 1980 – Problemy integracji nauk przyrodniczych i społecznych.W: [Suchodolski (red.) 1980], s. 85–92. • 1981a – Individualistic Formal Approach to Deontic Logic. SL v. XL nr 2 s. 99–102. • 1981b – Moralność a mity współczesności. W: [Zacher (red.) 1981], s. 169–179. • 1981c – My Version of the Christian Vision of Sense. DH v. VIII nr 3 s. 51–53. • 1983a – Antropologiczna wizja kondycji ludzkiej. RoF t. XXXI z. 2 s. 59–81. • 1983b – La position des valeurs cognitives dans la structure génerale des valeurs. Ep v. VI s. 35–44. • 1983c – Pojęcie godności jako element poznawczej regulacji ludzkiego zachowania. SF r. XXVII nr 8–9 s. 57–76. • 1983d – Wartości moralne a postawy grup społecznych. W: [Suchodolski (red.) 1983a], s. 163–174. • 1984 – Reizm konsekwentny. SF r. XXXVI nr 5 s. 23–29. • 1985 – Moralność intelektualna koleżeńsko kontrolowana. W: [Kubin i Suchodolski (red.) 1985], s. 151–168 • 1986 – Raison pratique, raison théorique. Ep v. IX? s. 25–30. • 1987a – The Philosophy of Fate as the Basis of Education for Peace. DH v. XIV nr 1. s. 167–172. • 1987b – Wierność i świadectwo. SF r. XXXI nr 5 s. 33–39. • 1988 – New Social Self-Steering. DH v. XV nr 3–4 s. 251–154. • 1989a – Działania pokojowe a postawy etyczne. SPC t. XXV nr 1 s. 141–159. • 1989b – Dźwiganie utrapień życia. Eth r. II nr 2 s. 77–80. • 1989c – Filozofia człowieka a pedagogika. W: [Doktór i Hajduk (red.) 1989], s. 199–208. • 1990a – Moralistyczna wizja dziejów. W: [Ajnenkiel (red.) 1990], s. 48–60. Toż w: Eth v. XIV nr 3 s. 103–112. • 1990b – Solidarność: ethos czy przyjęcie losu. Eth r. III nr 3–4 s. 114–118. • 1990c – Struktura psychiczna człowieka. K t. XXXIX nr 1 s. 169–171. • 1991a – Konstytucja jako wyraz etosu. W: [Jankowski (red.) 1991], s. 12–19. • 1991b – The Principle of Transcendence and the Foundation of Axiology. W: [Geach (red.) 1991], s. 71–78. • 1991c – Социяльные мотивацйи и воздействия. W: [Гусейнов (red.) 1991], s. 44–53. • 1992a – Інтелектуальнaя моралніст у науковому співтоварістві. ФCд g. LXVI nr 9 s. 78–85. • 1992b – Religions and the Intellectual Challenge of Our Times. DgH r. II nr 2 s. 59–64. • 1992c (z: Andrzej Góralski) – Uwagi o stylach tekstów filozoficznych. PFNS r. I nr 2 s. 107–126. • 1993 – God’s Action in the Human World, Our Intellectual Humility and the Dialogue between Religions. DH v. III nr 3 s. 73–84. • 1994a – Dekalog rozumu. W: [Pelc 1994^r], s. 81–86. • 1994b – Racjonalizm kultury europejskiej. PFNS r. III nr 2 s. 107–136. • 1994c – Wiara dzisiejszych oświeconych. Eth v. VII nr 3 s. 45–63. • 1994d – Zasada racji dostatecznej. PFNS r. III nr 3 s. 99–102. • 1994e – Zmienne języka naturalnego i klasyczne definicje pojęć semantycznych. W: [Omyła (red.) 1994], s. 451–460. • 1995a – Czasy małej wiary. PFNS r. IV nr 2 s. 103–108. • 1995b – Tolerancja: pokonanie własnej pychy. POW r. XXXV nr 7 s. 2–3. • 1995c – Uwagi o Szkole Lwowsko-Warszawskiej oraz przemianach i różnicach w jej obrębie. PFNS r. IV nr 1 s. 83–89. • 1995d – Z Józefem Marią Bocheńskim po koleżeńsku. PFNS r. IV nr 2 s. 17–20. • 1996a – Non-violence: wychowanie do negocjacji, demokracji i współistnienia. W: [Kubin i Wojnar (red.) 1996], s. 57–92. • 1996b – Postmodernizm przeciwko prawdzie. Eth r. IX nr 1–2 s. 150–159. • 1996c – Stosunki polsko-ukraińskie a filozofia. PFNS r. V nr 4 s. 135–146. • 1996d – Tarski’s Conception of Truth. Application to Natural Language. DU v. VI nr 1–2 s. 73–90. • 1997a – Argument nie autorytet. Eth r. X nr 1 s. 186–187. • 1997b – Kapłan i błazen – w nowej rzeczywistości. PFNS r. VI nr 4 s. 49–66. • 1997c – „Kłamca” i błąd antypsychologizmu. W: [Żarnecka-Biały 1997^r], s. 30–40. • 1997d – Kroniki lwowskie. PFNS r. VI nr 4 s. 179–182. • 1998a – Czy istnieje ścisłość poza wymaganiami logiki? SS t. XXI-XXII s. 47–55. Toż w: W: [Pelc 2000^r], s. 89–96. • 1998b – Encyklika w obronie sensu istnienia. PFNS r. VII nr 4 s. 22–31. • 1998c – Logika rewolucji i polski sprzeciw. PFNS r. VII nr 1 s. 193–203. • 1998d – Subsydiarność w filozoficznej wizji działań społecznych. W: [Milczarek (red.) 1998], s. 42–50. • 1998e – The Paradox of Grelling and Nelson Presented as a Veridical Observation Concerning Naming. W: [Kijania-Placek i Woleński 1998^r], s. 183–190. • 1998f (z: Zoya Morokhoyeva i Stanisław Zapaśnik) – Universalistic Social Education. DU v. VIII nr 5–6 s. 159–163. • 1999a – Antropologiczne podstawy edukacji globalnej. FO t. XI nr 1–2 s. 5–13. • 1999b – Creativity and Freedom. W: [Zdybicka (red.) 1999], s. 97–106. • 1999c – Dysonans poznawczy. Jak o nim mówić i kto jest jego odkrywcą? PFNS r. VIII nr 3 s. 153–166. • 1999d – Czay i wyzwania. W: [Łaszczyk (red.) 1999], s. 9–21. • 1999e – Is Antipsychologism Still Tenable? W: [Woleński i Köhler (red.) 1999^r], s. 109–114. • 1999f – [Głos w dyskusji: Polityka społeczna. Sfera swobodnego wyboru.] PPS v. I s. 115–117. • 1999g – Odpowiedź dyskutantom. PFNS r. VIII nr 4 s. 151–153. • 1999h – Ogólna wizja nowoczesnych studiów filozoficznych. PFNS r. VIII nr 4 s. 201–209. • 1999i – Reizm i analiza logiczna. Spojrzenie w epoce postmodernizmu. W: [Tyburski i Wiśniewski (red.) 1999], s. 31–41. • 1999j – The Vocation of Europe. DU v. IX nr 5–6 s. 11–41. • 1999k – Wizja kondycji ludzkiej we współczesnym świecie. PFNS r. VIII nr 4 s. 129–135. • 2000a – Alienacja według Schaffa. PFNS r. IX nr 4 s. 201–205. • 2000b – Analityczne uzasadnienie etyki. W: [Wierciński i Stefański (red.) 2000], s. 9–22. • 2000c – Jeszcze krótki komentarz do „Ostatniego słowa skazańca” prof. L. Gumańskiego. PFNS r. IX nr 1 s. 192–193. • 2000d– Nie ma kryzysów w pracy twórczej! FoA r. VII nr 7–8 s. 58–59. • 2000e – Ostrzeżenie przed błędem w podręczniku logiki. PFNS r. IX nr 1 s. 184–187. • 2000f – Polemika z markizem de Sade. W: [Wierciński i Stefański (red.) 2000], s. 143–146. • 2000g – The Praise of Morality. DU v. X nr 11 s. 93–97. • 2001a – Etyczne problemy i powinności pracownika nauki. Na r. XLIX nr 1 s. 45–62. • 2001b – Wyznaczniki zbiorowej moralności. Eth r. XIV nr 3 s. 213–223. • 2001–2002 – Racjonalizm europejski jako sposób myślenia. WPU nr 2 s. 5–8. • 2002a – Czy i jak formalizować filozofię. (Krytyka artykułów Jadackiego i Koja). PFNS r. XI nr 1 s. 202–207. • 2002b – Europe: Discovering the Meaning of Existence. DU v. XII nr 6–7 s. 111–126. • 2002c – Filozofia społeczno-polityczna a badanie kondycji ludzkiej. W: [Miklaszewska (red.) 2002], s. 11–26. • 2002d – For an Intellectual Dimension of the Dialogue of Conciliation. DU v. XII nr 6–7 s. 87–101. • 2002e – Idee kierownicze zachowań społecznych i uwarunkowania epoki. W: [Mariański (red.) 2002], s. 515–531. • 2002f – Насилие как плачевный опыт человечества. W: [Góralski (red.) 2002], s. 154–166. • 2002g – Rekontra. (Odpowiedzi na odpowiedzi Jadackiego i Koja). PFNS r. XI nr 2 s. 257–258. • 2002h – Terroryzm i religia. Et t. XXXV s. 177–181. • 2002–2003 – Czasy i wyzwania. WPU nr 3 s. 5–20. • 2003 – Vocation of Intellectuals and Religion in our Epoch. DU v. XIII nr 5 s. 27–32. • 2004a – Paradoksy i brak porozumienia. SS t. XXV s. 59–61. • 2004b – Tarskiego rachunek tekstów jako właściwy teren dla definicji obliczalności. W: [Jadacki (red.) 2004], s. 28–36. • 2004c – Używanie „rozumu” a stan aktualny ludzkości. W: [Wojnar i Kubin (red.) 2004], s. 257–274. • 2005a – Niezbywalność Sacrum. W: [Ziemińska i Ziemiński (red.) 2005], s. 80–85. • 2005b – Sercem i rozumem. Refleksje o „filozofii życia” Karola Wojtyły i jego „filozofii wypełniania misji Kościoła”. KF t. XXX z. 4 s. 225–246. • 2005c – Undecidability without Arithmetization. SL v. LXXIX nr 2 s. 163–230. • 2005d – Wiedza dedukcyjna w 20-tym wieku. W: [Trzęsicki (red.) 2005], s. 289–308. • 2006a – Empiryczne wyróżnienie duchowości. W: [Grzegorczyk A., Sójka i Koschany (red.) 2006], s. 29–34. • 2006b – Kondycja moralna homo sapiens oraz sens ludzkiego istnienia jako możliwy temat czegoś w rodzaju nowoczesnej teodycei. KF t. XXXIV z. 4 s. 153–180. • 2006c – Tadeusz Kotarbiński – humanista i analityczny filozof. W: [Banajski, Gasparski i Lewicka-Strzałecka (red.) 2006], s. 131–132. • 2006d – Władysława Tatarkiewicza O bezwzględności dobra. W: [Pelc 2006^r], s. 33–38. • 2007 – Testability, Feasibility and General Recursiveness. W: [Minazzi (red.) 2007], s. 839–850. • 2008a – Człowiek – zwierzę rozumne. W: [Bugajak i Tomczyk (red.) 2008], s. 31–35. • 2008b (z: Konrad Zdanowski) – Undecidability and Concatenation. W: [Marek i Srebrny (red.) 2008], s. 72–91. • 2010 – „Ani na górze, ani w Jerozolimie… ale w duchu i prawdzie.” Podstawy metodycznej myśli religijnej. PFNS r. XIX nr 1 s. 79–87. • 2012–2013 – Wizja wartości i dramat wyboru wartości w myśli europejskiej. WPU nr 8 s. 5–20. • 2013 – Une dialectique des valeurs (de nos jours): baleurs spirituelles primaires versus liberté. W: [Fagot-Largeault i Saint-Sernin (red.) 2013], s. 225–230.

2. Publicystyka: 

Bp.

3. Teksty literackie:

• 1986^l – Moralitety. W., Pax, ss. 172.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Góralski, Andrzej (red.): • 2015 – Andrzej Grzegorczyk. Człowiek i dzieło. W., WUR, ss. 418. ■ Jordan, Tomasz: • 2014 – Śp. Profesor Andrzej Grzegorczyk (1922–2014). Filozof i człowiek. SPC t. L 2 s. 176–184. ■ Krajewski, Stanisław: • 2005 – Andrzej Grzegorczyk. W. [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. III s. 99–118. ■ Krajewski, Stanisław & Trzęsicki, Kazimierz & Woleński, Jan (red.): • 2012 – Papers on Logic and Reationality. Festschrift in Honour of Andrzej Grzegorczyk. Bk., UB, ss. 256. ■ Krajewski, Stanisław et al. (red.): • 2007 – Topic in Logic, Philosophy and Foundations of Mathematics, and Computer Science. In Recognition of Professor Andrzej Grzegorczyk. A., IOSP, ss. VI+366.