Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.
Obszary badań: filozofia nauki.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 16.01.1901. Warszawa.
Data i miejsce śmierci: 7.01.1974. Jerozolima (Izrael).
Rodzice: Samuel Abraham i Estera Ludwika z d. Kirsztein (vel Kirstein).
Matura: Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie (1918).
Studia: UW (1920–?).
Doktorat: Analiza operacyjna pojęć fizyki. 6.02.1935. UW. Tadeusz Kotarbiński.
Dydaktyka: Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie.
Varia: Wyemigrował do Izraela (1938). Odtąd podpisywał się: Edward Isaac Jacob.
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Poznański zajmował się filozofią nauki; przeprowadził m.in. rekonstrukcję wielu pojęć fizyki z punktu widzenia operacjonalizmu.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Operacjonalizacja pojęć fizyki. „Krytyka podstaw zarówno w matematyce, jak i w innych naukach nie została wywołana jedynie abstrakcyjnym dążeniem do ścisłości i jasności; oczywiście, że czynnik ten odegrał również swą rolę, ale głównym bodźcem do rewizji były realne przeszkody, które stanęły na drodze dalszemu postępowi nauki w postaci trudności pojęciowych, niewytłumaczalnych paradoksów, sprzeczności z codziennymi intuicjami, wreszcie sprzeczności logicznych (antynomij).”
Okazało się, że nie tylko podstawowe założenia, „lecz – co więcej – same pojęcia podstawowe, jak: długość, masa, energia, związek przyczynowy, identyczność obiektów fizycznych” „zmieniają swój sens w nowych dziedzinach doświadczenia”.
Krytyka podstaw fizyki powinna przynieść m.in.: (1) odgraniczenie faktu od hipotezy; (2) dokładną analizę znaczeniową podstawowych terminów fizyki (z uwzględnieniem zmian znaczenia tych terminów w różnych partiach fizyki) – przede wszystkim wielkości fizycznych.
„Zapytujemy o znaczenie jakiegoś danego terminu fizycznego. Odpowiedź znajdziemy, jeżeli będziemy mogli podać znaczenie zdań, w których ten wyraz występuje; innymi słowy, jeżeli zaobserwujemy, w jaki sposób fizyk się tym terminem posługuje. Istotna dla ustalenia znaczenia terminu jest bowiem nie tyle jakaś mniej lub więcej przypadkowa definicja klasyczna, ile sposób posługiwania się terminem w każdym konkretnym przypadku.”
„Definiujemy wielkość fizyczną przez zespół operacji, które prowadzą do wyznaczania wartości liczbowej tej wielkości.” „Analizę znaczenia terminów i zdań przez stwierdzenie odpowiednich zespołów operacyj” – stanowi „analizę operacyjną.”
Trzeba więc przyjąć zasadę, że „dwie rozmaite metody pomiaru definiują dwie różne wielkości fizyczne”. Przypuśćmy, że przechodzimy do pewnej dziedziny doświadczalnej – np. do zjawisk „o zasadniczo innej skali” – i w tej nowej dziedzinie „operacje definicyjne są z tych czy innych względów niewykonalne, znaczenie ulega zmianie”.
Pewne pytania są takie, że „nie istnieją operacje, które pozwalają dać jakąkolwiek odpowiedź” na te pytania. Takie pytania trzeba nazwać „pytaniami operacyjne pozornymi”. Do pytań operacyjnie pozornych należy np. pytanie: „Czy czas może mieć początek lub koniec?”.
- Pojęcie prawdy absolutnej na terenie fizyki. Załóżmy, że prawda absolutna to „prawda niezależna od poznającego i w ścisłym sensie tego słowa niepoznawalna”. Wydaje się, że „nie można stanowiska absolutysty w ogóle obalić, tzn. okazać, że prawda absolutna nie istnieje, podobnie jak nie sposób go obronić, tj. okazać, że prawda absolutna istnieje i że istotnie pewne zdania fizyki są „absolutnie prawdziwe” niezależnie od tego, co my o tych zdaniach wiemy.
Można natomiast np. okazać, że „pojęcie absolutnej prawdy jest na terenie fizyki metodologicznie bezużytecznie”: „że fizyka w ogóle obchodzi się bez tego pojęcia i że wykreślenie go ze słownika nie zmienia ani na jotę treści i wartości zdań fizyki”.
Zamiast pojęcia absolutnej prawdy – na terenie fizyki mówić należy o prawdzie operacyjnej, tj. „zdefiniowanej przez procesy weryfikacyjne”: przez kryterium „zgodności systemu i powszechnej zgody”. (Jest kwestią otwartą, czy pojęcie prawdy operacyjnej jest stosowalne w naukach dedukcyjnych i np. w psychologii).
W ten sposób „zagadnienie absolutnej prawdy przechodzi na teren wiary. Na tym terenie nasze dotychczasowe argumenty są bezsilne”.
„Pojęcie prawdy absolutnej jako trwałej, niezmiennej, dysjunktywnej, stanowi pewnego rodzaju idealizację tego pojęcia prawdy, jakie sobie wyrabiamy na podstawie obserwacji potocznej.” „Ekstrapolacja potocznego pojęcia prawdy poza granice bezpośrednio danych zdań elementarnych prowadzi do stworzenia pojęcia absolutnej prawdy, niezgodnego z tą prawdą, jaką rzeczywiście poznajemy i jaką w ogóle jedynie poznać możemy.”
Aby uniknąć nieporozumień – i pomieszania prawdy operacyjnej z prawdą absolutną i prawdą „potoczną” – zamiast predykatu „prawdziwy” w sensie operacyjnym można używać predykatu „uznany”.
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
Bp.
1.2. Książki (współ)redagowane:
• 1934r – Rocznik bibliografii żydowskiej w Polsce. T. I. W., TPUHJ, ss. 64. • 1961r (z: Jehoshua Bar-Hillel, Michael Oser Rabin i Abraham Robinson) – Essays on the Foundations of Mathematics. A., NHPC, ss. 352.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
Bp.
1.4. Artykuły:
• 1929 – Zasada przyczynowości a mechanika falowa. Na marginesie książki Hugo[na] Bergmanna. MPol t. IV nr 9–10 s. 158–170. • 1931a (z: Aleksander Wundheiler) – Rola pojęcia koincydencji przy rewizji podstaw fizyki. MPol t. VI nr 1–2 s. 1–24. • 1931b – Zagadnienia bieżącej bibliografii żydowskiej. MŻ t. II nr 7 s. 28–42. • 1932 – Analiza operacyjna pojęć fizyki. PF r. XXXV z. 3–4 s. 209–232. • 1934 (z: Aleksander Wundheiler) – Pojęcie prawdy na terenie fizyki. W: [Fragmenty filozoficzne… 1934], s. 97–143. Toż w: [Pawłowski 1966r], s. 399–448. • 1958 – Carl Hemper. Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science (rec.). JSL v. XXIII nr 3 s. 353–354. • 1959a – Antoni Korcik. B. Bolzano’s Notion of Inference (rec.). JSL v. XXIV nr 3 s. 214–215. • 1959b – Operacjonizm po trzydziestu latach (1927–1957). W: [Kotarbińska et al. 1959r], s. 178–218. • 1960a – Henryk Mehlberg. The Reach of Science (rec.). JSL v. XXV nr 3 s. 251–255. • 1960b – Spór o analityczność. SF r. IV nr 4 s. 119–148. W: [Pawłowski 1966r], s. 363–397. • 2010 – Warszawska Szkoła Logiczno-Filozoficzna (1918–1939). FN r. XVIII nr 2 s. 139–150.
2. Publicystyka:
• 1924p – Biblioteka Uniwersytecka w Jerozolimie. NŻ r. I z. 2 s. 274–276. • 1928p – Literat-matematyk. Maurice Maeterlinck. La vie de l’espace (rec.). WL r. I nr 47 s. 2. • 1931p – Na Bliskim Wschodzie. Hans Kohn. Geschichte der nationalen Bewegung im Orient (rec.). MŻ r. I t. II z. 9 s. 283–286. • 1935p – Refleksje na temat Uniwersytetu Hebrajskiego. W 10-lecie jego otwarcia. MŻ r. V t. I z. 3–4 s. 173–181.
3. Teksty literackie:
Bp.
4. Przekłady:
■ Planck, Max & Schrödinger, Erwin: • 1933 – Zagadnienia współczesnej nauki. Indeterminizm. Wpływ środowiska na nauki przyrodnicze. W., MPol, ss. VI+94.
C. Bibliografia przedmiotowa:
Bp.
