Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: logika, socjologia i ekonomia oraz ich metodologia.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 9.05.1930. Borysław (obecnie Ukraina).

Data i miejsce śmierci: 30.05.2025. Częstochowa.

Rodzice: Włodzimierz i Eugenia z d. Szyszkowska.

Matura: I Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Limanowskiego w Wałbrzychu (1948).

Studia: UJ – prawo (1948–1952). UW – filozofia (1952–1955).

Magisterium I (z prawa): Na podstawie egzaminów. 10.06.1952. UJ. Władysław Wolter.

Magisterium II (z filozofii): O pojęciu wynikania logicznego. 06.1955. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Doktorat: Psychosocjogeneza niektórych modeli myślenia potocznego występujących w życiu społecznym Polski Ludowej. Studium teoretyczno-empiryczne. 17.06.1963. UT. Tadeusz Szczurkiewicz.

Habilitacja: Kształtowanie się i funkcjonowanie bodźców ekonomicznych i pozaekonomicznych wpływających na wydajność pracy w przemyśle na przykładzie wybranych przedsiębiorstw przemysłowych m. Torunia. 17.01.1967. UT.

Profesura: 27.06.1974/1980. Profesura tytularna: 2000.

Dydaktyka: UT (1955–1974), SN w Toruniu (1959–1964), UŚ (1974–1977, 1982–2004), AM w Gdańsku (1972–?), WSP w Częstochowie (1977–1982), WSNS (1981–1982), Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach (2004–2019).

Varia: Dr h.c. UWr (8.04.2022), prof. honorowy UK i UCz (2013). Odznaczony KKawOPR (1976), KOfOPR (1986) i KKomOPR (1997).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Sztumski zajmował się głównie problematyką socjologiczną (związaną przede wszystkim z przemysłem i ogólniej – organizacją pracy) oraz metodologią nauk społecznych (przestrzegając przed nadużywaniem w nich metod badawczych zapożyczonych z innych dyscyplin).

Wybrane kwestie szczegółowe

• Rygoryzm a anarchizm metodologiczny. Są dwa źródła dążenia do nieustannego doskonalenia metod nauk społecznych: (1) „chęć ich stałego korygowania i ulepszania”, co ma miejsce w każdej nauce; (2) swoisty dla nauk społecznych tzw. kompleks humanistów.

„Na skutek tego oprócz zasadnych i rzetelnych wysiłków zmierzających do rozwoju metodologii nauk społecznych, m.in. poprzez uściślania terminologii stosowanej w tych naukach i wprowadzanie metod analiz ilościowych, możemy także zaobserwować przeróżne próby pozornego „unaukowiana” poszczególnych dziedzin nauk społecznych, nieliczące się z ich specyfiką. Upatrujemy ich głównie w następujących zjawiskach: (a) w bałwochwalczym stosunku do matematyki; (b) w swoistym kulcie dla cybernetyki; (c) w tzw. testomanii; (d) w przesadnej pogoni za tzw. danymi empirycznymi; (e) w udziwnionym żargonie pseudonaukowym.”

Ci, co stosują za wszelką cenę metody matematyczne w naukach społecznych, zdają się nie uwzględniać faktu, że „rzeczywistość społeczna jest zbyt bogata, aby można było ją wyrazić za pomocą nawet złożonych formuł matematycznych, a nawet najbardziej wszechstronne analizy ilościowe nie zastąpią nie mniej ważnych analiz jakościowych”.

Ci, co przejawiają „kult dla cybernetyki”, powinni pamiętać, że dostarcza ona co najwyżej pewnych „systemowych ujęć”, które zostały wypracowane pierwotnie dla innych dziedzin niż nauki społeczne – i jest sprawą dyskusyjną, w jakim stopniu ujęcia te pasują do tych nauk.

Ci, co oddają się testomanii, często nie biorą pod uwagę tego, że można na nich opierać co najwyższej bardzo ostrożne hipotezy.

Ci, którzy chcą opierać się na „twardych” danych empirycznych, zapominają, że ich „ilościowa” standaryzacja może ułatwiać „obliczanie”, ale nie zastąpi wyjaśniania zjawisk społecznych.

Ci, którzy posługują się żargonem pseudojęzykowym, mylą go z językiem precyzyjnym, ale zachowującym naturalne intuicje semantyczne.

Odpowiedzią na ten swoisty rygoryzm bywa anarchizm metodologiczny. Nie jest to odpowiedź pożądana.

„Zamiast anarchizmu metodologicznego należy raczej postulować krytycyzm i umiar w stosowaniu wszelkich metod, technik i kategorii badawczych, zwłaszcza zapożyczonych z innych nauk. Natomiast najbardziej skutecznym sposobem podniesienia naukowości badań zjawisk społecznych jest moralnie właściwa postawa badającego, przejawiająca się w konsekwentnym przestrzeganiu zasady rzetelności i uczciwości w badaniach.”

• Typy i determinanty myślenia. Są cztery typy – i zarazem kolejne etapy rozwojowe – myślenia ludzkiego, różniące się kategoriami, stereotypami i modelami: magiczny, mityczny, zdroworozsądkowy i naukowy (scil. krytyczno-logiczny).

(1) Człowiek myślący w sposób magiczny: (a) wierzy, „że wszystkie przedmioty i zjawiska są pełne sił” nadprzyrodzonych, a jego „zabiegi magiczne” zmuszają te „siły” do pożądanego zachowania; (b) odwołuje się do kojarzenia jako „głównego schematu myślenia”; (c) nie odróżnia tego, co realne – od tego, co nierealne. Język, którym się posługuje człowiek „magiczny”, jest traktowany przez niego „konsubstancjalnie”, tj. bez odrożniania go od rzeczy; człowiek taki nie odróżnia też całości od części.

(2) Człowiek myślący w sposób mityczny: (a) zachowuje wiarę człowieka „magicznego” w istnienie sił nadprzyrodzonych, ale siły te mogą być nie kierowane jego zabiegami magicznymi, lecz co najwyżej „przebłagiwane”; (b) dokonuje nieustannie antropomorfizacji i hipostazowania; (c) dzieli wszystko dychotomicznie na przeciwstawne „grupy”.

(3) Człowiek myślący zdroworozsądkowo: (a) porządkuje świat w sposób „dysjunktywny”, spetryfikowany oraz izolowany; (b) nie dopuszcza w świecie sprzeczności; (c) dokonuje „uproszczenia” tego, czego doświadcza.

(4) Człowiek myślący naukowo (w sposób krytyczno-logiczny) posługuje się w swoim myśleniu dwoma modelami myślenia: analizą i syntezą.

Najważniejszymi czynnikami determinującymi sposób myślenia są czynniki geofizyczne, biologiczne, psychiczne, społeczne i formalnologiczne.

Dla przykładu: środowisko geograficzne oddziałuje na człowieka przez „rytm natury” (dzień–noc), wpływ toniczny (promieniowanie, ciśnienie) oraz w drodze wywoływania wrażeń zmysłowych.

• Autorytet i prestiż. Autorytetem cieszą się „ludzie, którzy reprezentują wartości cenione w danej społeczności – i to w skali nieprzeciętnej”.

„Autorytet wynika z racjonalnej oceny obiektywnych walorów danego człowieka”: jego „wiedza, zdolności, doświadczenie życiowe, możliwości fizyczne” są naprawdę większe „w porównaniu z innym ludźmi”. Posiadanie autorytetu pociąga za sobą „nie tylko szacunek i poważanie, ale i zaufanie”. Dlatego autorytet słusznie spełnia rolę „kryterium prawdziwości”, chociaż – trzeba pamiętać – jest to z konieczności kryterium zawodne.

Autorytet – podobnie zresztą jak i prestiż – może być osobisty, instytucjonalny lub „wytworowy”. Autorytet i prestiż instytucji, do której należy dana osoba, oraz dzieła, będącego jej wytworem – „spływa” na tę osobę.

W przeciwieństwie do autorytetu, który ma uzasadnienie w „momentach racjonalnych” – prestiż odwołuje się do „momentów emocjonalnych”.

„Prestiż – jest rezultatem głównie emocjonalnego oddziaływania danego człowieka, instytucji lub dzieła. Stąd tak istotne jest w jego przypadku utrzymywanie odpowiedniego dystansu w obcowaniu z ludźmi. Każde zbliżenie, spoufalenie może zniweczyć prestiż”.

Można powiedzieć krótko, że „prestiż wynika w pewnym sensie z dystansu społecznego – podczas gdy z autorytetu wynika dystans”: „ludzie, którzy posiadają autorytet osobisty, nie tracą go, kiedy są bardzo bezpośredni, ani wtedy, gdy inni z nich się śmieją, choć są najczęściej przedmiotem różnych anegdot”. Skądinąd posiadanie przez daną osobę autorytetu nie gwarantuje posiadania przez nią prestiżu.

Szczególnym zjawiskiem jest tzw. irradiacja autorytetu; dochodzi ona do skutku, „kiedy osobę cieszącą się zasłużonym autorytetem w jednej dziedzinie uważa się za kompetentną w każdej innej”.

W społeczeństwach demokratycznych (resp. egalitarystycznych) „liczenie się” z osobami uważanymi za autorytety lub cieszącymi się prestiżem jest mniejsze niż w społeczeństwach niedemokratycznych (resp. elitarystycznych).

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1966^k – Kształtowanie się i funkcjonowanie bodźców ekonomicznych i pozaekonomicznych wpływających na wydajność pracy w przemyśle na przykładzie wybranych przedsiębiorstw przemysłowych miasta Torunia. Tr., WUMK, ss. 244. • 1968^k – Wstęp do socjologii religii. W., CODKL, ss. 92. • 1969^k – Wybrane zagadnienia socjologii przemysłu. Tr., WUMK, ss. 80. 1971². • 1972^k – Problemy socjologii przemysłu. W., PWN, ss. 104. • 1975^k (z: Wiesław Sztumski) – Zagadnienia teorii poznania. K., AGH, ss. 82. • 1976^k – Wstęp do metod i technik badań społecznych. Kat., WUŚ, ss. 118. 1984³. W., PWN, ss. 146. 2020⁸. • 1977a^k (z: Wiesław Sztumski) – Materializm dialektyczny a współczesne nauki szczegółowe. W., KIW, s. 346. • 1977b^k (z: Stanisław Czajka) – Zarys socjologii przemysłu. Ww., O, ss. 408. 1987², s. 492. • 1979a^k – Konflikt w miejscu pracy. W., IWCRZZ, ss. 172. • 1979b^k – Rozwiązywanie konfliktów w zakładzie pracy. Bch., ODKKSMH, ss. 46. • 1979c^k (z: Wiesław Sztumski) – Zarys marksistowskiej teorii poznania. Cza., WSPC, ss. 154. • 1980^k – Socjologiczne aspekty systemowego ujęcia zakładu pracy. Kat., TNOK, ss. 24. • 1981^k – Socjologia pracy w zarysie. W., IWCRZZ, ss. 206. • 1984^k (z: Jacek Wódz) – Z problematyki konfliktów społecznych i dezorganizacji społecznej, na przykładzie badań empirycznych w Polsce Południowej. Ww., O, ss. 150. • 1987a^k – Konflikt społeczny. Kat., WUŚ, ss. 120. • 1987b^k – Metodologiczne problemy systemowej analizy społeczeństwa. Kat., WUŚ, ss. 88. • 1990^k – Propaganda: jej problemy i metody. Kat., WUŚ, ss. 126. • 1992^k – Społeczeństwo i wartości. Kat., WUŚ, ss. 106. • 1994^k – Jak kształtować opinie, postawy i zachowania żołnierzy. W., WMON, ss. 68. • 1996^k – Społeczno-gospodarcze i polityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Śląska. Kat., WUŚ, ss. 116. • 1997a^k – Elity. Ich miejsce i rola w społeczeństwie. Kat., WNŚ, ss. 168. 2014⁴, ss. 262. • 1997b^k – Opiniowanie pracowników. Rad., ITE, ss. 64. • 1999^k – Socjologia pracy. Kat., GWSH, ss. 232. • 2000a^k – Konflikty społeczne i negocjacje jako sposoby ich przezwyciężania. Cza., WWZPC, ss. 138. • 2000b^k (z: Mariusz Kolczyński) – Marketing polityczny: kształtowanie indywidualnych i zbiorowych opinii, postaw i zachowań. 2003². Kat., WNŚ, ss. 148. • 2002^k (z: Bożena Sztumska) – Człowiek w świecie wartości. Kat., WNAG, ss. 136. • 2003^k (z: Mariusz Kolczyński) – Zarys socjologii organizacji. Kat., GWSH, ss. 136. • 2012^k (z: Robert Janik) – Socjologia organizacji. Kat., GWSH, ss. 198. • 2013^k – Systemowa analiza społeczeństwa. Kat., WNŚ, ss. 154. • 2018^k (z: Bożena Sztumska) – Świat wartości jako trzecie środowisko istnienia człowieka. Kat., WNŚ, ss. 204.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1969^r – Uniwersytety dla rodziców TSŚ w świetle badań. W., NK, ss. 152. • 1970^r (z: Tadeusz Czeżowski) – Wybrane zagadnienia filozofii marksistowskiej. Tr. WUMK ss. 146. • 1973^r – 50 lat Zakładów Radiowych „Eltra” w Bydgoszczy. Bdg., BTN, ss. 142. • 1978^r – Z problemów socjologii przemysłu. Kat., WUŚ, ss. 136. • 1979^r – Kultura w środowisku pracy. W., CRZZ, ss. 170. • 1982^r – Stefan Czarnowski. Wybór pism socjologicznych. W., KiW, ss. XXX+482. • 1985^r (z: Jacek Wódz) – Wybrane problemy przeobrażeń społecznych Górnego Śląska. Ww., O, ss. 176. • 1986^r – Ludwik Krzywicki. Człowiek i społeczeństwo. W., KW, ss. 476. • 1987a^r (z: Stanisław Widerszpil) – Przemiany struktury społecznej w Polsce. Cz. I (lata 1947–1970). W., ANSPZPR, ss. 316. • 1987b^r – Społeczności lokalne regionu Górnego Śląska. Ww., O, ss. 104. • 1989^r – Bolesław Limanowski. Socjalizm jako konieczny objaw dziejowego rozwoju. Wybór pism. W., KW, ss. 718. • 1991^r (z: Piotr Dobrowolski) – Wybrane problemy nauk politycznych. Kat., WUŚ, ss. 116. • 1993a^r– Sekty. Studium socjologiczno-historyczne. Kl, Szum, ss. 104. • 1993b^r – Społeczeństwo polskie w procesie demokratycznych przeobrażeń. Kat., WUŚ, ss. 142. • 1995^r – Elity w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski. Kat., WUŚ, ss. 82. • 1998^r – Problemy edukacyjne i zdrowotne regionu uprzemysłowionego. Kat., WUŚ, ss. 110. • 2000^r – Sekty i związki wyznaniowe. Studia wybranych ugrupowań religijnych. Kl., Szum, ss. 158. • 2001a^r (z: Piotr Dobrowolski i Joachim Liszka) – Społeczno-polityczne aspekty transformacji ustrojowej. Us., WSu, ss. 414. • 2001b^r (z: Mirosław Harciarek) – Stres w biznesie. Cza., WWZPC, ss. 148. • 2003^r (z: Mariusz Kolczyński) – Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna, aktorzy, programy, strategie. Kat., WUŚ, ss. 160. • 2004^r – Społeczeństwo, rodzina, wychowanie. Rk, WSUPZ, ss. 448. • 2006^r – Pokolenie wygranych? Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w procesie transformacji. Kat., WNŚ, ss. 274. • 2008^r (z: Krzysztof Czekaj i Aleksander Wolski) – Przestrzeń socjologii. Kat., GWSH, ss. 458. • 2011^r (z: Krzysztof Czekaj i Zbigniew A. Żechowski) – Myśli społecznych splątanie. Kat., GWSH, ss. 550. • 2012^r – Pokolenie wygranych? Trzecia część badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w procesie transformacji. Kat., WNŚ, ss. 308.

1.3. Zbiory tekstów własnych: 

Bp.

1.4. Artykuły:

• 1964 – Problemy typologii myślenia (ar.). RF t. XXIII nr 1–2 s. 64–66. • 1965 – Etapy rozwoju myślenia człowieka. GZH r. VIII s. 41–63. • 1966a – Autorytet i prestiż (ar.). RF t. XXIV nr 3–4 s. 219–222. • 1966b – Co kształtuje nasze myślenie? GZH r. IX. Seria Filozoficzna z. 2 s. 175–206. • 1966c – Czynniki wyznaczające myślenie człowieka. RF t. XXIV nr 3–4 s. 203–205. • 1966d – Środowisko geofizyczne a myślenie. RF t. XXIV nr 3–4 s. 212–214. • 1967 – Kształtowanie się poglądów na wartość moralną pracy ludzkiej. GZH r. VIII. Seria Filozoficzna z. 3 s. 101–121. • 1968a (z: Wiesław Mincer) – Chrystianizm z maski odarty. Rękopiśmienny przekład polski z XVIII wieku. Eh r. XII nr 1 s. 113–119. • 1968b – Przedsiębiorstwo przemysłowe jako przedmiot badań socjologicznych. ZNUMK z. 30. (Filozofia II) s. 17–35. • 1968d – Socjologiczne aspekty bodźców kształtujących działalność produkcyjną człowieka. RPES r. XXX nr 2 s. 323–338. • 1969a – Autorytet a prestiż. W: [Gumański 1969^r], s. 349–355. • 1969b – Fikcja a rzeczywistość w ujęciu Hansa Vaihingera. ZNUMK. (Filozofia III) s. 1–22. • 1969c – Problem skuteczności w propagandzie. SSoc r. IX nr 1 s. 213–223. • 1969c – Załoga przedsiębiorstwa przemysłowego w ujęciu socjologii. RPES r. XXXI nr 4 s. 269–280. • 1970 – O pewnych modelach naszego myślenia. GZH r. XI. Filozofia. Socjologia IV s. 5–45. • 1971 – Wojna jako zasada organizacji społeczeństwa w ujęciu Gustawa Ratzenhofera. W: [Kuczyński (red.) 1971]. s. 179–187. • 1972 – Socjologiczne aspekty płacy. ZNUMK z. 47. (Nauki Humanistyczno-Społeczne. Ekonomia I) s. 87–101. • 1973a – Uwagi metodologiczne na temat konfliktów w miejscu pracy. PWNHBTN ser. F nr 5 s. 101–112. • 1973b – Zum Gegenstand und zu einigen Problemen der maritimen Soziologie. WZUR J. XX H. 7 s. 665–668. • 1974 – Fluktuacja siły roboczej jako problem społeczno-ekonomiczny. AUNC z. 62. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Socjologia nr 2 s. 137–148. • 1976 – Autorytet i prestiż kierownika zakładu pracy. PWNHBTN ser. F nr 8 s. 69–83. • 1977 – José Ortega y Gasset. SF r. XXI nr 1 s. 53–64. • 1978a – Socjologiczne problemy zarządzania zakładem pracy. PNUŚ nr 241 (Prace Pedagogiczne IX) s. 9–21. • 1978b – Systemowe ujęcie przemysłowego zakładu pracy. KS r. XXII nr 1–2 s. 165–174. • 1979 – Socjologiczne aspekty wyboru zawodu. PWNHBTN ser. F nr 11 s. 115–122. • 1980 – Społeczne uwarunkowania systemu zarządzania oświatą w PRL. W: [Goriszowski i Podoski (red.) 1980], s. 9–24. • 1984 – Rygoryzm a anarchizm metodologiczny (ar.). RF t. XLI nr 4 s. 359–61. • 1994 – Zawód i jego wybór w świetle socjologii. ED nr 6 s. 52–57. • 1995 – Kult fachowości. ED r. III nr 3 s. 10–14. • 1996a – Dylematy sprawiedliwego podziału. PoS r. XXIII nr 5–6 s. 1–2. • 1996b – Sprawiedliwy podział jako podstawowa przesłanka idei sprawiedliwości społecznej. MSoc r. VI nr 3 s. 72–78. • 1997a – Czy kolejną cywilizacją będzie cywilizacja bezrobocia? MSoc r. VII 4 s. 21–25. • 1997b – Demokracja a kapitalizm. MSoc r. VII nr 1 s. 44–49. • 1997c – Humanizacja pracy w okresie transformacji ustrojowej. HPr r. XXII nr 1 s. 35–41. • 1997d – Nierówności społeczne i ich przezwyciężanie. MSoc r. VII nr 3 s. 87–91. • 1997e – Od cywilizacji pracy do cywilizacji bezrobocia. ED r. V nr 3 s. 22–26. • 1997f – Zmierzch państwa opiekuńczego. PoS r. XXIV nr 1 s. 1–3. • 1998 – Czy termin „patologia społeczna” jest uzasadniony? PoS r. XXV nr 8 s. 19–22. • 1999 – O naturze sekt. ResH r. IX nr 1 s. 17–20. • 2002a – Doświadczenie jako pośrednik między przedmiotem a podmiotem. PNWSPC. Studia Neofilologiczne z. 3 s. 159–164. • 2002b – Elity w lokalnych społecznościach. PedS r. I nr 2 s. 51–55. • 2002c – Humanizacja pracy a zagrożenia związane z jej wykonywaniem. HPr r. XXVII nr 1–2 s. 9–17. • 2003a – Problem z istnieniem uniwersalnych wartości. PNWSPC. Psychologia z. 10 s. 27–30. • 2003b – Psychospołeczne aspekty „prowadzenia” i „podążania”. ZNGWSH z. 21 s. 7–16. • 2004a – Metoda monograficzna, jej zalety i niedostatki. ZNGWSH z. 25 s. 7–16. • 2004b – Rola socjologii pracy i pedagogiki pracy w procesie humanizacji społeczeństw wysoko cywilizowanych. PPr t. XLIV s. 33–40. • 2004c – Wiedza jako wartość. ResH r. XIV nr 3 s. 6–8. • 2004d – Załoga statku w świetle socjologii. RSM t. XV s. 103–115. • 2005a – Koncepcja rewolucji politycznej i społecznej. Myśl Bolesława Limanowskiego wobec naszych czasów. MSoc r. XV nr 3–4 s. 79–86. • 2005b – Polska scena polityczna i jej uwarunkowania. Kilka refleksji. MSoc r. XV nr 1–2 s. 21–25. • 2005c – Refleksje wokół metodologicznych podstaw filatelistyki. HBBF r. XLVI nr 1–2 s. 8–12. • 2006a – Józef Chałasiński jako metodolog badań socjologicznych. ZNGWSH z. 31 s. 12–18. • 2006b – Oddziaływanie mórz i oceanów na opinie, postawy i zachowania ludzi. RSM t. XVII s. 29–33. • 2006c – Wykluczenie społeczne czy marginalizacja społeczna? ZNGWSH z. 28 s. 32–39. • 2006d – Zawód w świetle socjologii. PProf r. II nr 2 s. 13–17. • 2007a – Dylematy współczesnej demokracji. ResH r. XVII nr 3–4 s. 8–10, 26–27. • 2007b – Poprawność polityczna i jej rola w kształtowaniu postaw i zachowań wyborców. W: [Kasińska-Metryka (red.) 2007], s. 115–120. • 2008a – Problem godności człowieka w czasach globalizacji. W: [Głąbicka-Auleytner i Grewiński (red.) 2008], s. 341–347. • 2008b – Przypomnienie Ossowskiego. ResH r. XVIII nr 1 s. 32–34. • 2008c – Spór o rozumienie inteligencji. ResH r. XVIII nr 5 s. 26–33. • 2009 – Uwagi dotyczące pojmowania terminu „margines społeczny”. W: [Koczur i Rączaszek (red.) 2009], s. 365–369. • 2010 – Aktualność koncepcji metodologicznych Ludwika Krzywickiego. ResH r XIX nr 1 s. 32–35. • 2012a – Margines społeczny w świetle socjologii. SPUS t. IX s. 51–56. • 2012b – Wpływ wojen na społeczeństwo. ZNWSOWL r. XLIV nr 1 s. 112–118. • 2013a – Jakość życia jako kategoria socjologiczno-ekonomiczna. SEk nr 179 s. 21–28. • 2013b – Margines społeczny: fakt, zjawisko, wyzwanie. Perspektywa Socjologiczna. ResH r. XXII nr 6 s. 17–19. • 2013c – Refleksje wokół wyzwań wobec edukacji przełomu XX i XXI wieku. SEk nr 131 s. 13–22. • 2014 – Uwagi dotyczące postrzegania zmian cywilizacyjnych i ich konsekwencji. SZP nr 7–8 s. 11–19. • 2015a – Aktualność spiżowego prawa oligarchii Roberta Michelsa. W: [Ćwięk i Zasuń (red.) 2015], s. 101–106. • 2015b – Postulaty czy prawa. Refleksje wokół praw człowieka i obywatela. W: [Jaskiernia (red.) 2015], s. 21–31. • 2015c – Socjologia pogranicza. AUW. Socjologia t. LXII s. 13–17. • 2016a – Czy fachowość jest wartością? W: [Jaczyński i Kunikowski (red.) 2016], s. 123–131. • 2016b – Niejawne elementy w strukturze społeczeństwa. KB r. X nr 4 s. 189–196. • 2016c – Rozważania wokół wpływu zachodnich i dalekowschodnich wartości na proces kształtowania się idei praw człowieka. W: [Jaskiernia i Spryszak (red.) 2016], s. 117–127. • 2016d – Rozważania wokół wykluczenia i marginalizacji. W: [Nawrocki i Świątkiewicz (red.) 2016], s. 117–127. • 2016e – Wpływ dystansu społecznego na relacje przełożony-podwładny. KB r. X nr 1 s. 186–194. • 2017a – My i kosmos. W: [Cieślarczyk, Fałdowska i Filipek (red.) 2017], s. 9–16. • 2017b – Praca ludzka jako wartość moralna. AUMCS Sec. J. Pedagogia-Psychologia v. XXX nr 2 s. 7–27. • 2017c – Rozważania wokół genezy i rozwoju praktyki społecznej. SHSpoł t. XVIII s. 13–23. • 2017d – Urzeczywistnianie praw człowieka i obywatela w Afryce po trwającej od ponad półwiecza jej tzw. dekolonizacji. W: [Jaskiernia i Spryszak (red.) 2017], s. 389–398. • 2017e – Wojna jako zasada organizacji życia społecznego. W: [Kitler (red.) 2017], s. 441–448. • 2017f – Zastosowanie metodologii nauk społecznych w pedagogice pracy. W: [Gerlach i Tomaszewska-Lipiec (red.) 2017], s. 108–136. • 2017g – Zjawisko wykluczenia i marginalizacji w życiu społecznym. W: [Galor, Kalinowski i Kozłowska (red.) 2017], s. 29–45. • 2018a – Elity i superelity w militarnych i paramilitarnych strukturach państwa. W: [Czyż i Kubas (red.) 2018], s. 166–177. • 2018b – W jakim społeczeństwie żyjemy? W: [Papież (red.) 2018], s. 115–124. • 2019a – Refleksje nad Powszechną Deklaracją Praw Człowieka uchwaloną przez ONZ w 1948 roku. W: [Jaskiernia i Spryszak (red.) 2019], s. 149–156. • 2019b – Refleksje o godności człowieka. ResH r. XXVIII nr 4 s. 19, 22–25. • 2019c – Wybrane problemy metodologiczne dotyczące badań bezpieczeństwa. FSoc t. X s. 15–28. • 2019d – Zrównoważony rozwój a bezpieczeństwo społeczności lokalnej. W: [Huchrak i Iwanek (red.) 2019], s. 15–25. • 2020a – A Few Points on the Concept of Cyberspace. W: [Gwoździewicz i Tomaszycki (red.) 2020], s. 163–170. • 2020b – Demokracja liberalna a prawa człowieka. W: [Jaskiernia i Spryszak (red.) 2020], s. 72–85. • 2020c – Uwarunkowania autorytetu i prestiżu prawa. W: [Baratyński, Czarny, Ramiączek i Spryszak (red.) 2020], s. 123–131. • 2021a– Elity władzy a grupy opiniotwórcze i kulturotwórcze. Ś r. XXVI nr 6 s. 4–6. • 2021b – Świat wartości jako trzecie środowisko człowieka. ResH r. XXX nr 1 s. 26–28. • 2022a – Jawne i utajone elity. W: [Iluk i Jakubczak (red.) 2022], s. 71–95. • 2022b – Prospects for the Development of Democracy in Poland in the 21^th Century. W: [Bator-Bryła, Paruch i Spryszak (red.) 2022], s. 439–447. • 2023 – Geneza i rozwój militarnych elit. W: [Wiśniewska-Paź (red.) 2023], s. 124–137.

2. Publicystyka: 

Bp.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa: 

Bp.