Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: estetyka, semiotyka, metodologia humanistyki.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 16.06.1895. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 25.10.1975. Warszawa.

Rodzice: Abram (vel Bronisław) i Sara (vel Helena) z d. Liwszyc.

Matura: VIII Gimnazjum Filologiczne (rosyjskojęzyczne) na Pradze (1913).

Studia: Universität Heidelberg (1913–1914), UW (1916–1921).

Doktorat: Obrona humanistyki w metodologii współczesnej. 22.10.1924. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Habilitacja: Wyraz i życie psychiczne. O rozumieniu dzieł sztuki przedstawiających życie psychiczne. 4.12.1945. UW.

Profesura: 1.10.1946 (UŁ) / 27.03.1958.

Dydaktyka: UŁ (1945–1965).

Varia: Używał początkowo nazwisk: Walfisz, Wallis-Walfisz (od 1932 do II Wojny Światowej). Był zatrudniony w Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie (1936–1937).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Do zakresu zainteresowań Wallisa należały m.in. metodologia humanistyki, semiotyka, estetyka i psychologia przeżyć estetycznych.

Uważał, że źródłami metodologicznej odrębności humanistyki są:

(a) odrębność badanych przedmiotów: humanistyka zajmuje się zjawiskami psychicznymi, a nauki przyrodnicze – fizycznymi;

(b) odrębność celów badawczych: humanistyka (jako nauka indywidualizująca) bada jednostkowe zjawiska jako pewne całości, a nauki przyrodnicze (jako nauki generalizujące) formułują prawa ogólne i za ich pomocą starają się wyjaśnić pojedyncze zjawiska.

Wallis podzielił znaki na przedstawiające i nieprzedstawiające. Zbudował teorię znaku ikonicznego.

Sztukę z kolei podzielił na przedstawiającą, nieprzedstawiającą i symboliczną. Podejmował m.in. problem deformacji (scil. łamania zastanych konwencji) w sztuce międzywojennej.

Wallis uważał, że niezbędnym warunkiem właściwego przeżycia estetycznego i ważnej oceny estetycznej dzieła sztuki jest to, aby zawierało ono składnik intelektualny polegający na rozumieniu dzieła. Do czynników składających się na to rozumienie zaliczał: rozumienie dążeń artystycznych, układu (resp. organizacji) dzieła, pierwiastków przedstawiających i niekiedy wyrazu. Był przekonany, że im lepiej rozumiemy dzieło sztuki, tym pełniej możemy je przeżyć i tym adekwatniej ocenić.

Przeprowadził podział przeżyć estetycznych według stopnia ich harmonijności, siły, głębi oraz czasu trwania. Ze względu na ten pierwszy podział wyodrębnił wśród przedmiotów estetycznych: (a) przedmioty piękne i „śliczne” – wywołujące doznania estetyczne harmonijne; (b) przedmioty wzniosłe, tragiczne, groteskowe, charakterystyczne i ekspresyjnie brzydkie – wywołujące doznania częściowo dysharmonijne.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Związki humanistyki z biologią. „Człowiek jest częścią świata biotycznego. Jest zwierzęciem i pochodzi od innych zwierząt. Jako takie podlega prawom biologii. Humanistyka nie może tego nie brać pod uwagę. Ale człowiek jest nie tylko zwierzęciem. Jest ponadto twórcą nowego świata – świata ludzkiego, świata kultury – olbrzymiego zespołu tradycji, instytucji, wytworów, dźwigniętego potężnym wysiłkiem zbiorowym w ciągu wielu tysięcy lat.” „Świat ludzki jest niejako nadbudową świata biotycznego i jako taki jest pod wieloma względami zależny od swego podłoża biotycznego. Niepodobna negować różnic, cielesnych i psychicznych, między rasami ludzkimi, między mężczyzną a kobietą, między młodością, wiekiem dojrzałym i starością, i wpływu tych różnic w rozmaitych dziedzinach działalności i twórczości ludzkiej. Ale rolę tych wpływów należy sprowadzić do właściwych rozmiarów. Bez porównania większą doniosłość mają we wszystkich tych dziedzinach czynniki kulturowe, będące dziełem człowieka, wynikiem mniej lub bardziej świadomego działania ludzkiego.” „Co więcej, owa nadbudowa, świat ludzki, oddziałuje nawzajem na swe podłoże biotyczne i w ogóle na świat biotyczny.” „Czynniki kulturowe przyśpieszają lub opóźniają, potęgują lub tłumią, zmieniają i przekształcają procesy biotyczne w samym człowieku oraz w świecie roślin i zwierząt.”

„Nie należy w tej lub innej dziedzinie świata ludzkiego przypisywać roli przemożnej czynnikom biotycznym. Ale nie należy również wpadać w przeciwną skrajność i wszystko w świecie ludzkim tłumaczyć wyłącznie czynnikami kulturowymi.”

• Znaki przedstawiające. Dany znak jest znakiem przedstawiającym, gdy został utworzony przez swego twórcę po to, aby wywołać w odbiorcy pewną określoną myśl dotyczącą innego przedmiotu niż ten znak. Myśl ta może być przedstawieniem lub sądem.

Wobec każdego znaku można zająć dwojaką postawę: można ująć go jako znak bądź po prostu jako pewien przedmiot. Pierwsza postawa to postawa semantyczna. Między znakiem a przedmiotem, którego ten znak dotyczy, zachodzi relacja reprezentacji. Są trzy rodzaje reprezentacji: reprezentacja dzięki podobieństwu, dzięki konwencji i dzięki konwencji opartej na stosunku inherencji lub analogii; w tym ostatnim wypadku znak jest symbolem.

Warto odróżnić przedmiot przedstawiony przez jakiś znak – lub układ znaków – od desygnatu tego przedmiotu. „W wierszu Stepy Akermańskie […] przedmiotem przedstawionym są stepy, których wizja powstaje w naszej świadomości w miarę, jak czytamy sonet”; natomiast „desygnatem przedmiotu przedstawionego są stepy rzeczywiste, położone w pobliżu Akermanu”.

• Rozumienie dzieł sztuki. Na rozumienie danego dzieła sztuki składają się następujące czynniki: rozumienie układu, rozumienie pierwiastków przedstawiających, rozumienie wyrazu i rozumienie dążeń artystycznych. Rozumienie tych czynników – jeśli w danym dziele występują – jest niezbędnym „intelektualnym” warunkiem właściwego odczuwania i przeżywania tego dzieła.

„Rozumieć pierwiastki przedstawiające jakiegoś dzieła sztuki lub pewnej jego części, znaczy: (1) umieć przejść, w myśli, od tych pierwiastków przedstawiających do przedmiotów przez nie przedstawionych; (2) niekiedy również jeszcze umieć przejść od tych przedmiotów przedstawionych do ich desygnatów.”

Umiejętność (1) wymaga: (a) przekształcenia wrażeń zmysłowych wywoływanych przez przedmiot przedstawiający w pewien „układ spoisty” zgodnie z intencjami twórcy oraz (b) zajęcia wobec tego układu postawy semantycznej. Umiejętność (2) wymaga znajomości desygnatu z własnego doświadczenia lub dzięki informacjom pochodzącym od innych osób.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1928^k – Stanisław Noakowski. W., GW, ss. 28. 1929². 1965³. W., Au, ss. 48. • 1933^k – Ludomir Sleńdziński. W. &K., JM, ss. 6. • 1935a^k – Słowniczek wyrazów technicznych z zakresu historii sztuki. W., WMA, ss. 14. • 1935b^k – Sztuka obca w zbiorach polskich. W., WMA, ss. 38. • 1936^k – Wystawa drzeworytów i rysunków Tadeusza Kulisiewicza. W., IPS, ss. 22. • 1939^k – Wyraz i życie psychiczne. O rozumieniu dzieł sztuki przedstawiających przedmioty psychiczne. Wil., WWTF, ss. 150. • 1947a^k – Julian Fałat. W., Cz, ss. 16. • 1947b^k – Artur Grottger. W., Cz, ss. 24. • 1948^k – Józef Pankiewicz. W., Cz, ss. 16. • 1954^k – Canaletto, malarz Warszawy. W., PIW, ss. 38. 1955². 1959³. W., Au. 1960⁴. 1961⁵. 1971⁶. 1983⁷. Przekł. ang.: Canaletto, the Painter of Warsaw. W. 1954, PIW, ss. 38. Przekł. franc.: Canaletto, peintre de Vasovie. W. 1954, PIW, ss. 32. Przekł. niem.: Canaletto, Warschaus Maler. W. 1954, PIW, ss. 38. Przekł. ros.: Каналетто, живописец Варшавы. W., 1955, PIW, ss. 42. • 1955^k – Leonardo da Vinci. Ww., O, ss. 22. • 1956^k – Dzieje zwierciadła i jego rola w różnych dziedzinach kultury. Ww., O, ss. 122. 1973². W., WAF, ss. 156. • 1957a^k – Magdalena Gross. W., Sz, ss. 38. • 1957b^k – Tymon Niesiołowski: malarstwo, grafika. W., CBWA, ss. 16. • 1959 – Henryk Kuna. W., Ar., ss. 42. • 1960^k – Kraj lat dziecinnych Stanisława Noakowskiego. W., Cz, ss. 212. • 1964^k – Autoportret. W., WAF, ss. 158. • 1966^k – Autoportrety artystów polskich. W., WAF, ss. 280. • 1967^k – Secesja. W., Ar, ss. 344. 1974², ss. 250. 1984³, ss. 252. • 1971^k – Lata nauki i mistrzostwa Stanisława Noakowskiego. W., Cz, ss. 430. • 1974^k – Jugendstil. W., Ar., ss. 266. • 1975a^k – Arts and Signs. Bl., IU, ss. X+102. • 1975b^k – Późna twórczość wielkich artystów. W., PIW, ss. 224.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1955^r – John Frederick William Herschel, Wstęp do badań przyrodniczych. W., PWN, ss. XXXII+380. • 1957^r – Stanisław Noakowski, Pisma. W., WBA, ss. 234. • 1969^r – Sztuka około 1900. W., PWN, ss. 276.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1959^z – Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957. W., Ar, ss. 442. • 1961^z – Malarze i miasta. Studia i szkice. W., WAF, ss. 224. 1972². • 1968^z – Przeżycie i wartość. Pisma z estetyki i nauki o sztuce (1931–1949). K., WLit, ss. 324. • 1983^z – Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne. W., PIW, ss. 340. • 2004^z – Wybór pism estetycznych. K., TAWPNU, ss. CXIV+316.

1.4. Artykuły:

• 1922 – Obrona humanistyki w metodologii współczesnej. PF r. XXV z. 1 s. 96–142. • 1928 – Uwagi o pojęciu ewolucji. PF r. XXXI z. 1–2 s. 130–134. • 1932a – Klasyfikacja sztuk. WŻ r. VII nr 10 s. 585–594, nr 11 s. 640–653. • 1932b – O przedmiotach estetycznie brzydkich. WŻ r. VII nr 5–6 s. 374–378, nr 8–9 s. 481–495. • 1932c – O przedmiotach pięknych i ślicznych. WŻ r. VII nr 5 s. 285–294. • 1932d – O zdaniach estetycznych. PF r. XXXV z. 3–4 s. 347–375. • 1932e – Pierwiastki pozaestetyczne w dziełach sztuki. WŻ r. VII nr 1 s. 25–39. • 1933a – O niewrażliwości estetycznej. WŻ r. VIII nr 2 s. 122–127. • 1933b – O ocenach estetycznych. WŻ r. VIII nr 8–9 s. 655–660. • 1933c – Uwagi o książce Stanisława Ossowskiego U podstaw estetyki. PF r. XXXVI z. 4 s. 377–378. • 1934a – Alhambra. Droga do pałacu kalifów. WŻ r. IX nr 12 s. 902–907. • 1934b – O rozumieniu pierwiastków przedstawiających w dziełach sztuki. W: [Fragmenty filozoficzne… 1934], s. 180–207. • 1934c – Wyspiański: plastyk. Dr r. XIII nr 3 s. 297–304. • 1935a – O rozumieniu dążeń artystycznych w dziełach sztuki. PF r. XXXVIII z. 4 s. 295–321. • 1935b – O znakach. WŻ r. X nr 8–9 s. 667–671. • 1936a – O właściwych i niewłaściwych doznaniach estetycznych. PF r. XXXXIX z. 4 s. 445–448. • 1936b – Pierwiastki zmysłowe i znaczeniowe w dziele malarskim. WŻ r. XI nr 5 s. 284–301. • 1937a – Les énonces des appréciations et des normes. SP v. II s. 419–437. • 1937b – Henryk Rickert. PF r. XL z. 3 s. 295–319. • 1937c – Vérité et validité des propositions esthétiques. T9CIP v. XII s. 98–103. • 1938 – Feliks Jabłczyński (1865–1928) (rec.). WL r. XV nr 41 s. 6. • 1948a – Autoportrety młodzieńcze i starcze. WŻ r. XVII nr 8–9 s. 863–874. • 1948b – Jaki jest twój stosunek do własnej powierzchowności. P r. IV nr 5 s. 337–371. • 1948c – O przypadkach, w których badanie zmienia przedmiot badany. PF r. XLIV nr 4 s. 382–388. • 1948d – Podłoże społeczne autoportretu. WŻ r. XVII nr 6–7 s. 532–553. • 1949a – Odkrycie filmu. PF r. XLV nr 1–2 s. 158–173. • 1949b – Wartości estetyczne łagodne i ostre. W: [Księga pamiątkowa… Kleinera 1949], s. 65–98. • 1950 – Jelenia Góra. WŻ r. XX nr 6–7 s. 760–768. • 1951 – Domniemany autoportret Wita Stwosza. SŁTN r. VI nr 1 s. 21–22. • 1953 – Trzy przyczynki do historii autoportretu w Polsce. SŁTN r. VIII nr 3 s. 57–60. • 1954 – Obrazy Canaletta z dziejów Polski. BHS r. XVI nr 1 s. 98–134. • 1955 – Autoportrety Orłowskiego. BHS r. XVII nr 3 s. 321–348. • 1956a – Autoportrety Cypriana Norwida. SŁTN r. XI nr 3 s. 21–26. • 1956b – Preautoportret złotnika Konrada. Z badań nad dziejami autoportretu w Polsce. SŁTN r. VI nr 2 s. 19–23. • 1956c – Testament Bacciarellego. BHS r. XVIII nr 1 s. 123–129. • 1957 – Stanisław Ignacy Witkiewicz jako teoretyk malarstwa. W: [Kotarbiński i Płomieński 1957^r], s. 35–54. • 1958 – Nieznane pisma Stanisława Noakowskiego. SŁTN r. XIII nr 1 s. 1–8. • 1959a – Architektura rosyjska w interpretacji Stanisława Noakowskiego. W: [Biegański (red.) 1959], s. 67–100. • 1959b – Koncepcje biologiczne w humanistyce. W: [Kotarbińska et al. 1959^r], s. 307–330. • 1960a – Autoportret a obraz wzrokowy własnej powierzchowności. PH (W.) r. IV nr 4 s. 50–64. • 1960b – Ludwik Buszard jako malarz, pisarz o sztuce i pedagog. ZNUŁ z. 15 s. 227–254. • 1960c – The Origin and Foundations of Non-Objective Painting. JAAC v. XIX nr 1 s. 62–71. • 1960d – The World of Arts and the Words of Signs. A4CIE s. 397–400. • 1961 – O nowy stosunek do secesji. BHS r. XXIII nr 3 s. 231–247. • 1963a – Autoportret ukryty. PH (W.) r. VII nr 1 s. 95–102. • 1963b – Podobieństwo i przetworzenie w autoportrecie. PH (W.) r. VII nr 3 s. 103–119. • 1963c – Secesja a świat organiczny. PH (W.) r. VII nr 2 s. 33–51. • 1964a – O polu semantycznym (ar.). RF t. XXII nr 2–4 s. 228–232. • 1964b – Secesja a maszyna. PH (W.) r. VIII nr 3 s. 71–76. • 1965 – Sztuka średniowieczna jako język. Próba zastosowania pojęć semiologicznych do historii sztuki. SEst t. II s. 27–30. • 1966a – La notion de champ sémantique et son application à la théorie de l’art. ScA a. III nr sp. s. 3–8. • 1966b – Winckelmannowi w hołdzie. SEst t. III s. 191–203. • 1967a – Henryk Elzenberg. RF t. XXVI nr 2 s. 97–108. • 1967b – O pewnych trudnościach związanych z pojęciem znaku. W: [Czeżowski 1967^r], s. 213–222. Przekł. ang.: On Certain Difficulties Involved in the Concept of Signs. DH v. IV (1977) s. 114–120. • 1967c – Secesja, styl dziwny. SEst t. IV s. 367–371. • 1968a – Medieval Art as a Language. A5CIE s. 427–429. • 1968b – Dzieje sztuki jako dzieje struktur semantycznych. KS r. XII nr 2 s. 63–73. • 1969a – Autoportret Sofonisby Anguisciola w Łańcucie. W: [Michałowski et al. (red.) 1969], s. 191–196. • 1969b – O znakach ikonicznych. W: [Gumański 1969^r], s. 387–401. Przekł. ang.: On Iconic Signs. W: [Rey-Debove (red.) 1973], s. 481–498. • 1969c – Przemiany w poglądach na secesję. W: [Wallis et al. 1969^r], s. 9–37. • 1969d – Semantyczne i symboliczne pierwiastki architektury. SEst t. VI s. 117–134. Przekł. ang.: Semantic and Symbolic Elements in Architecture. Sem v. VIII (1973) nr 3 s. 221–238. • 1970 – The History of Art as the History of Semantic Structure. W: [Greimas, Jakobson i Mayenowa (red.) 1970], s. 524–535. • 1971a – Napisy w obrazach. SS t. II s. 39–64. Przekł. ang.: Inscriptions in Paintings. Sem v. IX (1973) nr 1 s. 1–28. • 1971b – Ostatnie obrazy Halsa i Rembrandta. PH (W.) r. XV nr 5 s. 29–42. • 1972 – Przemiany w sztuce i przemiany w estetyce. SF t. XVI nr 10 s. 3–18. • 1973 – Twórczość późna El Greca. BHS r. XXXV nr 2 s. 150–160. • 1974a – O tytułach dzieł sztuki. RHSPAN t. X s. 8–27. • 1974b – Twórczość późna Claude Moneta. BHS r. XXXVI nr 1 s. 60–64. • 1975 – Wspomnienia i uwagi o Władysławie Witwickim. RF t. XXXIII nr 1 s. 15–21. • 1977 – Uwagi o symbolach. SS t. VII s. 91–99. Przekł. ang.: Remarks on Symbols. SSES v. VII (2015) s. 4–14. • 2018 – Wspomnienia o Janie Łukasiewiczu. SHF r. IX nr 2 s. 63–66.

2. Publicystyka:

Bp.

3. Teksty literackie:

Bp.

4. Przekłady:

■ Hamann, Richard: • 1934 – Dzieje sztuki od epoki starochrześcijańskiej do czasów obecnych. T. I, T. II. W., WMA, ss. 1240.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Białostocki, Jan: • 1983 – Wspomnienie pośmiertne. W: [Wallis 1983^z], s. 335–339. ■ Horecka, Aleksandra: • 2010 – Znak ikoniczny w koncepcji Mieczysława Wallisa. SS t. XXVII s. 327–338. ■ Nowakowska, Wanda (red.): • 2001 – Profesor Mieczysław Wallis. Ł., ŁTN, ss. 60. ■ Pelc, Jerzy: • 1977 – Mieczysław Wallis. SS t. VII s. 5–7. ■ Pękala, Teresa: • 1997 – Estetyka otwarta Mieczysława Wallisa. W., IK, ss. 204. ■ Rosner, Katarzyna: • 1975 – Poglądy estetyczne Mieczysława Wallisa. Badania estetyczne a inne dziedziny jego działalności naukowej i krytycznej. W: [Krzemień-Ojak (red.) 1975], s. 157–187. ■ Zegzuła-Nowak, Joanna: • 2014 – Mieczysław Wallis i jego związki z filozofią w świetle nieznanych źródeł archiwalnych. SFP t. IX s. 209–226.