Miejsce w SLW: uczeń Henryka Mehlberga i Marii Kokoszyńskiej.
Obszary badań: ontologia, metodologia.
Koncepcje: analiza determinizmu, definicja czasu, ewentyzm punktowy.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 25.11.1925. Jordanów.
Data i miejsce śmierci: 29.10.2001. Warszawa.
Rodzice: Jan i Magdalena (vel Maria) z d. Zgodomirska.
Matura: Liceum Matematyczno-Fizyczne w Gorlicach (1946).
Studia: UWr (1946–1950). Московский государственный университет (1951–1955).
Magisterium: Związek przyczynowy w ujęciu marksizmu-leninizmu.21.10.1950. UWr. Henryk Mehlberg i Maria Kokoszyńska.
Doktorat: Философское значение специальной теории относительности. 24.06.1955. Московский государственный университет. Халиль Фаталиев.
Staż: Harvard University, University of Pittsburgh i University of Chicago (1966–1967).
Habilitacja: Determinizm fizyczny.7.12.1962. UJ.
Profesura: 3.06.1971/ Profesura tytularna: 6.04.1977.
Dydaktyka: UWr (1949–1955), UJ (1955–1977), UW (1977–2001).
Varia: Odznaczony KKawOPR.
IDEE, PROBLEMY I REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Za główne dziedziny swojej pracy badawczej Augustynek uznawał: ontologię, logikę filozoficzną, metodologię nauk oraz filozofię nauki, a w szczególności filozofię matematyki i fizyki. Był przede wszystkim ontologiem, znawcą filozoficznej problematyki czasoprzestrzeni. Stosował z powodzeniem aparaturę pojęciową logiki do rekonstrukcji tradycyjnych kwestii filozoficznych.
Najpierw zajmował się głównie problematyką przyczynowości i determinizmu. Potem – filozofią czasu, a w szczególności: (a) naturą czasu (definicje, ich przesłanki i konsekwencje); (b) istotnymi własnościami czasu (tj. własnościami topologicznymi i tzw. własnościami symetrii, tj. jednorodnością i anizotropią); (c) relacyjną koncepcją przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz ich związkami z czasem, stawaniem się i istnieniem. Poza tym analizował pojęcie genidentyczności oraz zajmował się konstrukcją ewentyzmu punktowego, będącego – jego zdaniem – adekwatną ontologią teorii względności, rozumianej przede wszystkim jako teoria czasoprzestrzeni.
Opowiadając się za określonymi tezami metafizycznymi, Augustynek niekiedy odwoływał się do intuicji, ale niekiedy przyjmował pewne poglądy ze świadomością, że są one „niezgodne z intuicją”. Należy do nich np. pogląd o jednorodności świata (block‑universe), a więc pogląd, że istnieją nie tylko zdarzenia teraźniejsze, ale też przeszłe i przyszłe.
Pytanie, jak stwierdzamy istnienie i poznajemy własności abstraktów – a więc przedmiotów charakteryzowanych jako nieobserwowalne i nieoddziałujące fizycznie – Augustynek uważał za największą zagadkę epistemologii. I dlatego w ogóle nie zajmował się problematyką epistemologiczną.
W obrębie ontologii Augustynek poszukiwał takiego systemu, który nadawałby się na podstawę fizyki współczesnej. Znalazł go w ewentyzmie punktowym. Jest to całkowicie oryginalne ujęcie Augustynka; wychodzi ono zwycięsko w konfrontacji z innymi systemami o równie uniwersalnych aspiracjach (m.in. ewentyzmem niepunktowym oraz reizmem).
Augustynek sformułował definicje typów obiektów dwóch wymienionych wyżej klas i zanalizował różne warstwy tych obiektów (co do typu logicznego – są to także zbiory). Rozważył też związki tych warstw między sobą; hierarchia owych warstw tworzy – według niego – mnogościowo‑ewentystyczną rzeczywistość. Bronił również stanowiska relacjonizmu w odniesieniu do natury czasoprzestrzeni oraz stanowiska realizmu w odniesieniu do zbiorów mnogościowych – w szczególności ufundowanych w zdarzeniach punktowych. Szczegółowo zanalizował pewną rodzinę możliwych w teorii względności definicji czasu jako struktur relacyjnych, wyrażonych teoriomnogościowo i ewentystycznie.
Augustynek dokładnie zbadał naturę przedmiotów czasoprzestrzennych, ich wzajemne relacje i stosunek do świata fizycznego. Poddał krytycznemu rozbiorowi stanowiska dotyczące kwestii natury tych przedmiotów: substantywizm mnogościowy, relacjonizm oraz kauzalny i akauzalny substantywizm mereologiczny, a także egzystencjalne konsekwencje tych stanowisk. Pokazał, że mnogościowe stanowiska w sporze o ontologiczną naturę czasoprzestrzeni uprawomocniają realizm mnogościowy, a mereologiczne stanowiska – nominalizm mnogościowy.
Augustynek wykazał ponadto – z jednej strony – że argumenty na rzecz substantywizmu nie rozstrzygają ostatecznie kwestii natury przedmiotów czasoprzestrzennych na jego korzyść. Z drugiej strony opowiedział się za relacjonizmem jako hipotezą atrakcyjniejszą. Atrakcyjność ta polega na tym, że relacjonizm: (a) mocno „sugeruje” monizm fizyczny w wersji punktowo‑ewentystycznej (a ten właśnie monizm jest adekwatny względem fizyki relatywistycznej); (b) pozwala na jednolite ujęcie pól fizycznych i cząstek względem czasoprzestrzeni.
Najoryginalniejszymi rezultatami Augustynka w dziedzinie badań nad obiektami czasoprzestrzennymi są: (1) sformułowanie minimalnej i maksymalnej definicji czasu oraz (2) skonstruowanie aksjomatyki czysto kauzalnej teorii przeszłości i przyszłości. Największą doniosłość dla rozwoju filozofii w ogóle mają m.in.: podanie „oddziaływaniowej” definicji przyczynowości oraz odkrycie tzw. prawa separacji.
Wybrane koncepcje szczegółowe
· Rozstrzygalność zagadek ontologicznych. Do największych zagadek ontologii należą charakterystyki relacji zachodzenia zdarzenia w pewnej rzeczy oraz relacji zachodzenia zdarzenia w określonej chwili i w określonym miejscu. Rozwikłania tych zagadek należy szukać na drodze utożsamienia tych relacji z należeniem (w sensie teoriomnogościowym) danego zdarzenia do – odpowiednio – rzeczy, chwili lub miejsca.
Tę zagadkowość dziedziczy sprawa ogólniejsza: sprawa stosunku świata do czasoprzestrzeni, będąca przedmiotem sporu między substancjalistami i relacjonistami. Bezpośrednie rozstrzygnięcie tego sporu wymagałoby eksperymentalnego ustalenia, czy następstwem „anihilacji” świata jest „anihilacja” czasoprzestrzeni. Brak takiego następstwa świadczyłby na rzecz substancjalizmu. Jednakże dokonanie takiej „anihilacji” nie leży w ludzkich możliwościach. Poza tym nie bardzo byłoby wiadomo, co znaczyłoby „następstwo” (resp. równoczesność) faktu „anihilacji” czasoprzestrzeni względem faktu „anihilacji” świata.
· Fundamentalne doktryny ontologiczne. Są cztery podstawowe relacje ontyczne: identyczność (logiczna resp. genetyczna), niezorientowana relacja kauzalna, separacja spacjalna i separacja temporalna. Relacje te wystarczają do scharakteryzowania kolejno czterech podstawowych kategorii ontycznych: substancji, przyczynowości, przestrzeni i czasu.
Fundamentalnymi doktrynami ontologicznymi są: ewentyzm (punktowy), punktyzm i dualizm. O ile ewentyzm oparty jest na zdarzeniach i głosi, że każdy przedmiot jest zdarzeniem (nierozciągłym, ale zlokalizowanym czasoprzestrzennie) lub zbiorem ufundowanym w zdarzeniach, o tyle punktyzm oparty jest na punktach czasoprzestrzennych. Natomiast dualizm zakłada istnienie zarówno zdarzeń, jak i punktów.
Dualizm jest nie do przyjęcia m.in. dlatego, że składową jego jest substantywizm – punktyzm zaś dlatego, że pociąga za sobą tezę, że świat fizyczny jest „emanacją” czasoprzestrzeni.
· Ewentyzm punktowy. Pozostaje więc ewentyzm, na którego gruncie czasoprzestrzeń uznaje się za „emanację” świata fizycznego; jego zaletą jest również to, że jest to ontologia adekwatna względem teorii względności. System ewentyzmu punktowego – częściowo sformalizowany – posługuje się aparatem pojęciowym teorii mnogości, przy czym jego pojęciem pierwotnym jest pojęcie zdarzenia punktowego.
Ewentyzm punktowy sprowadza się do następujących tez: (1) Indywiduami (niezbiorami) są fizyczne zdarzenia punktowe. (2) Każdy obiekt fizyczny (oprócz zdarzeń) jest zbiorem mnogościowym, ufundowanym w zdarzeniach; w szczególności cząstki elementarne (i ich konglomeraty) oraz pola fizyczne są odpowiednimi zbiorami zdarzeń. (3) Każdy obiekt czasoprzestrzenny jest zbiorem mnogościowym ufundowanym w zdarzeniach; w szczególności punkty czasoprzestrzenne są odpowiednimi zbiorami zdarzeń, a więc i czasoprzestrzeń jest odpowiednim zbiorem takich zbiorów.
· Czasoprzestrzeń. Są dwa podstawowe (dla ontologii fizyki) typy obiektów: czasoprzestrzenne i fizyczne. Zarówno wśród jednych, jak i drugich można wyodrębnić: przedmioty, własności i relacje. Przedmioty czasoprzestrzenne to: punkty, obszary i czasoprzestrzeń. Przedmioty fizyczne to: zdarzenia (punktowe), koincydensy, przekroje czasowe, procesy i rzeczy. Zasadniczą różnicą między przedmiotami czasoprzestrzennymi a przedmiotami fizycznymi jest to, że pierwsze są nielokalizowalne i nie oddziałują, a drugie są zlokalizowane i oddziałują.
Czasoprzestrzeń składa się (mnogościowo lub mereologicznie) z punktów czasoprzestrzennych. Punkty te charakteryzuje: nierozciągłość, nielokalizowalność, akauzalność i to, że są mnogościami (mianowicie mnogościami zdarzeń). Wszelkie inne charakterystyki stoją w konflikcie z teoriami fizykalnymi (w szczególności z teorią względności) oraz z realizmem mnogościowym i fizykalizmem czasoprzestrzennym (tj. poglądem, że czasoprzestrzeń jest pewną strukturą świata fizycznego).
Dla „czasu” można podać definicję minimalną (tj. chwytającą jedynie „węższą” naturę czasu) lub maksymalną (tj. chwytającą także takie cechy czasu, jak: względność, zorientowanie oraz arytmetyzowalność). Zgodnie z definicją minimalną – czas jest zbiorem zdarzeń „rozproszonym” przez relację absolutnej separacji czasowej. Zgodnie z definicją maksymalną – czas jest zbiorem zdarzeń uporządkowanym (częściowo) przez relację względnej wcześniejszości.
· Przyczynowość i separacja. Zgodnie z „oddziaływaniową” definicją przyczynowości: x jest przyczyną y‑a, gdy x oddziałuje na y, i x jest absolutnie wcześniej niż y. Okazuje się, że historyczne postaci temporalnej definicji przyczynowości stanowią prostą redukcję definiensa definicji „oddziaływaniowej” do jego ostatniego członu. Konsekwencją czysto kauzalnej teorii przeszłości i przyszłości jest konieczność odrzucenia istnienia zdarzeń teraźniejszych. Konsekwencja ta na gruncie rozpowszechnionych dotąd ujęć jest czymś paradoksalnym. W ten sposób okazuje się, że założenie o istnieniu teraźniejszości nie jest założeniem oczywistym, lecz domaga się uzasadnienia.
Z kolei „prawo separacji” głosi, że jeżeli dwa zdarzenia należą do różnych rzeczy, to zdarzenia te są albo odseparowane czasowo, albo odseparowane przestrzennie. Ogólnofilozoficzna doniosłość tego prawa polega na tym, że nadaje ono czasowi i przestrzeni wspólną podstawę w różności rzeczy. Dodatkowym argumentem na rzecz więzi czasu i przestrzeni jest istnienie ścisłego związku między globalnym realizmem temporalnym i specjalnym – związku sprawiającego, że każdy, kto przyjmie jeden, musi też przyjąć drugi.
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
■ Augustynek, Zdzisław: · 1995 – Bibliografia. FN r. I nr 4 s. 11–14.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne
· 1970k – Własności czasu. W., PWN, ss. 188. 19722. · 1975k – Natura czasu.W., PWN, ss. 260. · 1979k – Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość.W., PWN, ss. 208. Przekł. ang.: Past, Present, Future.D.-W., 1991, KAP.-PWN, ss. 132. · 1993k (z: Jacek Jadacki) – Possible Ontologies. A., R., ss. 194.
1.2. Książki (współ)redagowane
· 1964r (z: Stefan Amsterdamski i Wacław Mejbaum) – Prawo, konieczność, prawdopodobieństwo.W., KW, ss. 266. Przekł. ros.: Закон, необходимость, вероятность. Ma. 1967, П, ss. 366.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
· 1997 – Czasoprzestrzeń: eseje filozoficzne.W., WFiSUW, ss. 196.
1.4. Artykuły:
· 1956 – Szczególna teoria względności a przyczynowość. MF r. VI nr 1 s. 164 –175. · 1957a – O obiektywnym charakterze definicji równoczesności. W: [Nowiński (red.) 1957], s. 82–113. · 1957b (z: Zbigniew Majewski) – Problem obiektywności czasu i przestrzeni w świetle teorii względności. SF r. I nr 3. s. 103–120. · 1960a – Einsteinowska definicja równoczesności a operacjonizm. SF III nr 4 s. 79–93. Przekł. ang.: Einstein’s Definition of Simultaneity and Operationalism. SF. Selected Articles nr 1 (1962) s. 3–12. · 1960b – Kritik der konventionalistischen Interpretation der Definition der Gleichzeitigkeit. W: [Harrig i Schleifstein (red.) 1960], s. 177–182. · 1961 – Czas, przestrzeń i materia. W: [Eilstein (red.) 1961], s. 205–254. · 1962 – Determinizm fizyczny. SF r. V nr 3 s. 3–65. Toż w: [Amsterdamski, Augustynek i Mejbaum 1964r], s. 123–221. Przekł. ros.: Физический детерминизм. W: [Amsterdamski et al. 1967], s. 197–1932. Przekł. węg.: A fizikai determinizmus. MFS r. VIII (1964) nr 5 s. 937–988. · 1966 – Топологические и групповые свойства времени. W: [Омельяновский (red.) 1966], s. 133–161. · 1968a – Homogeneity of Time. AJP v. XXXVI nr 2 s. 126–132. · 1968b – Проблема анизотропии времени. W: [Гордеев (red.) 1968], s. 256–267. · 1968c – Three Studies in the Philosophy of Space and Time. BSPS v. III s. 447–466. · 1969 – Definicja czasu przez abstrakcję. SF r. XIInr 1 s. 77–83. · 1970a – Два определения времени. WF nr 6 s. 65–76. · 1972 – Leibniza definicja czasu. SF r. XIII nr 2 s. 65–77. Przekł. ros.: Лейбницово определение времени. WF 1973 nr 5, s. 109–121. · 1976a – Past, Present and Future in Relativity. SL v. XXXV nr 1 s. 45–53. · 1976b – Relational Becoming. PSPSH v. II nr 2 s. 12–23. Przekł. pol.: Stawanie się zdarzeń. SF r. XIX (1976) nr 5 (1976) s. 5–16. · 1976c – Vergangenheit, Gegenwart, Zukunft und die Zeit. DZP J. XXIV H. 12 s. 1494–1497. Przekł. pol.: Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość a czas. SF r. XIX (1976) nr 3 s. 109–112. · 1977 – Past, Present, Future and Existence. RP v. 1 s. 33–42. Przekł. pol.: Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość a istnienie. SF r. XX (1977) nr 6 s. 3–11. · 1979a – Absolute Relational Time. DH v. VI nr 1 s. 133–136. · 1979b – Separacja czasowa. SF r. XXIInr 10 s. 203–208. Przekł. ang.: Time Separation. W: [Krajewski-Władysław (red.) 1982], s. 215–222. · 1981 – Genidentity. DH v. VIII nr 1 s. 193–202. Przekł. pol.: Identyczność genetyczna. SF r. XXVII (1984) nr 3 s. 31–42. · 1982 – The Basic Space-Time Structure of the World. DH v. IX nr 1 s. 113–118. · 1983 – Leibniz’s Actual Definition of Time. W: [4ILKV], s. 955–963. · 1984 – Wersje materializmu. SF r. XXVII nr 11–12 s. 3–10. Przekł ang.: Versions of Materialism. DH v. XII (1985) nr 3–4 s. 285–292. · 1987a – Point-Eventism. RP nr 11 s. 49–55. Przekł. pol.: Ewentyzm punktowy. SF r. XXXIII (1990) nr 4 s. 225–233. · 1987b – Rodzina definicji czasu. ZN nr 3–4 s. 469–473. · 1989 – Abstrakty a czasoprzestrzeń. SF r. XXXIInr 12 s. 3–10. · 1990 – Trzy realizmy. SE nr 1 s. 43–66. Toż w: [Jadacki, Bigaj i Lissowska (red.) 1996], s. 202–218. · 1991 – Kauzalna teoria przeszłości i przyszłości. W: [Buksiński (red.) 1991], s. 99–104. · 1992a – Realizmy: temporalny i spacjalny. PFNS r. I nr 1 s. 131–147. Przekł. ang.: Realism: Temporal and Spatial. LLP 1994 t. III (1995) s. 3–32. · 1992b – Czasoprzestrzeń a świat fizyczny. KF t. XX z. 4 s. 65–81. · 1993a – Ewentyzm a punktyzm. FN r. I nr 1 s. 5–21. Przekł. ang.: Eventism and Pointism. LLP t. I (1993) s. 157–169. · 1993b – Lokalizacja i rozciągłość. FN r. I nr 4 s. 5–21. · 1994 – Z ontologii czasoprzestrzeni. FN r. II nr 2 s. 5–13. · 1995a – Natura czasoprzestrzeni a istnienie zbiorów. FN r. III nr 1–2 s. 5–13. · 1995b – Obiekty fizyczne. FN r. III nr 3 s. 5–17. · 1995c – Wspólna podstawa czasu i przestrzeni. FN r. III nr 3–4 s. 15–19. · 1996a – Punkty czasoprzestrzeni. FN r. IV nr 1 s. 5–16. · 1996b – Relacje czasoprzestrzenne. FN r. IV nr 4 s. 7–17.
2. Publicystyka:
Bp.
3. Teksty literackie: Bp.
4. Przekłady:
Bp.
C. Bibliografia przedmiotowa:
■ Augustynek, Zdzisław: · 1995 – Autobiografia. FN r. III nr 4 s. 9–10. ■ Gołosz, Jerzy: · 2006 – Redukcjonizm, realizm naukowy i ontologia czasu i przestrzeni. Ontologia Zdzisława Augustynka. FN r. XIV nr 4 s. 11–33. ■ Jadacki, Jacek: · 2015 – Zdzisław Augustynek. W: [Jadacki 2015], s. 209–218. ■ Misiek, Józef: · 2001 – Zdzisław Augustynek. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. I, s. 156–175.
