DREWNOWSKI, Jan Franciszek
Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.
Obszary badań: filozofia, historia logiki, teologia.
Koncepcje: projekt nowoczesnej syntezy filozoficznej.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 2.12.1886. Moskwa (Rosja).
Data i miejsce śmierci: 6.07.1978. Warszawa.
Rodzice: Symforian Ksawery i Franciszka z d. Mikulska.
Matura: Gimnazjum Filologiczne E. Konopczyńskiego w Warszawie (1914).
Studia: Kursy Techniczne w Warszawie (1914), Uniwersytet w Piotrogrodzie (1914–1916?), UW (1921–1926).
Doktorat: Podstawy logiki Bernarda Bolzana. 24.06.1927. UW. Tadeusz Kotarbiński.
Dydaktyka: Instytut Pedagogiczny powołany przez oficerów internowanych w Murnau (1939–1945).
Varia: Uczestnik Kampanii Wrześniowej 1939. Umieszczony w Oflagu w Murnau (1939–1945).
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
W zakresie ontologii (metafizyki) Drewnowski zajmował się relacją między językiem a rzeczywistością oraz stosunkiem tez metafizycznych do tez nauk szczegółowych. Naszkicował syntezę filozoficzną uwzględniającą współczesną logikę i bieżący stan nauk empirycznych. Badał również możliwość zastosowania narzędzi logicznych w teologii.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Język a rzeczywistość. Znaki pełnią względem przedmiotów przez nie oznaczanych dwie funkcje – upraszczającą i zastępczą: znaki z jednej strony są prostsze od oznaczanych przedmiotów, a z drugiej strony wyrażają te przedmioty. Kiedy posługujemy się znakami, powinniśmy pamiętać, że język, do którego należą, nie jest dokładnym obrazem rzeczywistości: nie każdy składnik rzeczywistości znajduje w nim odwzorowanie (wypowiedzi są zwykle niepełne) i nie każdemu znakowi językowemu odpowiada jakiś składnik rzeczywistości.
Zapominanie o tym grozi dwoma niebezpieczeństwami, które ujawniały się niejednokrotnie w refleksji filozoficznej: redukowaniem rzeczywistości do tego, co wyrażalne językowo, lub hipostazowaniem wyrażeń językowych, które de facto nie wyrażają niczego rzeczywistego.
Dwa inne niebezpieczeństwa związane z posługiwaniem się językiem to wieloznaczność i mieszanie języka przedmiotowego („mechanizmu znakowego”) i metajęzyka („instrukcji wykonawczej opisującej ten mechanizm”).
Aby uwolnić język od tych niebezpieczeństw, należy go uściślić.
Uściślenie języka ma dwa etapy. Pierwszy etap polega na ujawnieniu skrótowości (a w szczególności niedopowiedzeń) i wieloznaczności faktycznie używanego języka. Drugi etap polega na rekonstrukcji wypowiedzi w języku logicznie zadowalającym – a w szczególności „rozwiniętym” (bez niedopowiedzeń) i jednoznacznym.
- Język elementarny. Nauka stanowi jedność co najmniej w tym sensie, że operuje jednym językiem – a w każdym razie języki poszczególnych dyscyplin naukowych dadzą się zredukować do jednego wspólnego języka naukowego. Logicznie zadowalający język, w którym należałoby zrekonstruować niedoskonałe logicznie języki poszczególnych dyscyplin naukowych, powinien mieć postać języka elementarnego. W elementarnym języku („mechanizmie językowym”): (a) określone zostałyby wspólne dla wszystkich nauk wyjściowe pojęcia pierwotne i (b) zestawione zostałyby znaki-skróty („spiętrzenia znaków”), oznaczające znaki złożone (scil. układy znaków). Poza swoistymi pojęciami pierwotnymi język elementarny powinien zawierać języki klasycznych rachunków logicznych (zdań i kwantyfikatorów). Tak spreparowany język zostałby „zainstalowany” w rzeczywistości; wymagałoby to wyodrębnienia podstawowych składników rzeczywistości, będących przedmiotem opisu w takim języku – w drodze rozłożenia tzw. bezpośrednich danych na najprostsze składniki.
Na pierwotne pojęcia języka elementarnego nadają się pojęcia istoty (ludzkiej), postawy (resp. sposobu ujęcia), doznania (resp. własności) i rzeczy; nawiasem mówiąc, to ostatnie pojęcie obejmuje swoim zakresem także istotę zajmującą określoną postawę i w tej postawie w określony sposób doznającą. Za pomocą tych czterech pojęć – ewentualnie uzupełnionych pojęciem okoliczności – daje się skonstruować tzw. zdania elementarne o formie: „Istota A, ujmując w postawie B – w okolicznościach C – rzecz D, ma doznanie E”. Za pomocą powyższej formuły da się zdefiniować następne wspólne pojęcia naukowe: obiektywność (scil. ujęcie obiektywne), zawieranie się (dla postaw, doznań, zbiorów rzeczy i rzeczy samych), zawieranie się właściwe i tożsamość. Wzbogacenie języka o pojęcie następstwa czasowego pozwala dalej zdefiniować pojęcia: trwania, różnoczesności (resp. krótszości lub dłuższości) trwań i zawierania się trwań.
Do wypowiedzi skonstruowanych za pomocą powyższych pojęć da się zredukować wszystkie wypowiedzi naukowe. „Każde wyrażenie nauk przyrodniczych bądź oznacza jakąś postawę, doznanie, rzecz lub istotę, mającą jakieś szczególne własności; bądź […] znaczy jakąś zależność między jakimiś zdaniami elementarnymi; bądź wreszcie – […] wyrażenie to ma tylko pozór wyrażenia o rzeczywistości, a dotyczy tylko znaków.”
- Rekonstrukcja teorii symbolicznych. Pojęcie znaku oraz tradycyjne pojęcia relacji semantycznych (znaczenie, treść, współoznaczanie, oznaczanie) również są redukowalne do wskazanych terminów pierwotnych. Dotyczy to także różnych pojęć zbioru. W ten sposób rekonstruowane są teorie symboliczne. Teorią tych teorii jest matematyka: teoria stosunków w ogóle – oraz uogólnionych pojęć nauk fizykalnych, psychologicznych i nawet metafizyki (możliwość, konieczność etc.). Jedyną jej treścią „są zależności, panujące wśród znaków” danej teorii symbolicznej. Dlatego np. antynomie należy traktować jako objaw tego tylko, że wprowadzone (dowolnie!) znaki nie nadają się „do użytku w danej teorii”, nie zaś jako oznakę jakiejś zasadniczej „katastrofy teoretycznej”.
- Status metafizyki i teologii. W błędzie są ci, którzy uważają, że stosowanie logiki matematycznej w metafizyce (czy w ogóle w nauce) polega na tym, że albo tezy rachunków logicznych zostają „metafizycznie” (czy ogólnie: naukowo) zinterpretowane, albo tezy metafizyki (czy jakiejś innej dyscypliny naukowej) zostają zrekonstruowane w języku logiki. Wbrew temu – polega ono na wzbogaceniu języka metafizycznego (czy języka innej określonej dyscypliny naukowej), zawierającego specyficznie metafizyczne stałe, o stałe (funktory, kwantyfikatory) logiczne.
Stałe metafizyczne mogłyby przy tym być zinterpretowane metaforycznie – i przy takiej interpretacji nadawałyby się nie tylko do opisu rzeczywistości naturalnej, lecz także supranaturalnej („teologicznej”). Interpretacja metaforyczna (w szczególności „analogiczna”) polegałaby na tym, że jeżeli jakieś wyrażenie, np. predykat dwuargumentowy P, jest użyty w sposób metaforyczny, to relacja, do której odnosi się predykat P użyty analogicznie, jest podobna do relacji, do której odnosi się predykat P użyty dosłownie – czyli obie te relacje mają co najmniej te same własności formalne. Różnica między nimi tkwiłaby w tym, że przedmioty, pomiędzy którymi zachodzą relacje „teologiczne”, są przedmiotami „nieskończonymi”, „nadzmysłowymi”. Jest to więc podobieństwo formalne; materialnie (treściowo) metafory nie dadzą się zredukować do swoich literalnych podstaw.
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
• 1946ak – Małżeństwo doskonałe. R., DP2KAP, ss. 36. 19852. W., KMW, ss. 36. 19943. W., WSL, ss. 48. • 1946bk – Moralność i kultura. R., BPBP, ss. 62.
1.2. Książki (współ)redagowane:
• 1963r (et al.) – Mały słownik techniczny niemiecko-polski. W., WNT, ss. 230. 19652. • 1965r (et al.) – Mały słownik techniczny niemiecko-polski i polsko-niemiecki. Cz. I–II. W. WNT, ss. 230+200.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
• 1996z – Filozofia i precyzja. „Zarys programu filozoficznego” i inne pisma. Lb., TNKUL, ss. 576.
1.4. Artykuły:
• 1934a – Zarys programu filozoficznego. PF r. XXXVII z. 1 s. 3–38, z. 2 s. 150–181, z. 3 s. 262–292. • 1936a – O potrzebie ścisłości. Vb r. III nr 3 s. 455–472. • 1936b – Uwagi o polityce planowej. PO r. XI nr 4 s. 120–124. • 1937a – Neoscholastyka wobec nowoczesnych wymagań nauki. W: [Salamucha 1937r], s. 49–57, 169–171. Przekł. ang.: Neoscholasticism and the Demands of Modern Science. Ax v. IV nr 2 s. 220–226. • 1937b – Technika wiedzy. PF r. XL z. 3 s. 244–263. • 1948 – Czy metafizyka i religia wytrzymują krytykę naukową. RoF r. I s. 83–98. • 1958 – U progu nowoczesnej syntezy filozoficznej. Z r. X nr 11 s. 1288–1302. • 1961 – Co to znaczy „uwierzyć” i „wierzyć”. Z r. XIII nr 1 s. 37–58. • 1964 – Teologia w świecie techniki. Wź r. VII nr 9 s. 36–55. • 1965 – Stosowanie logiki symbolicznej w filozofii. SPC t. I nr 2 s. 53–65.
2. Publicystyka:
Bp.
3. Teksty literackie:
Bp.
4. Przekłady:
Bp.
C. Bibliografia przedmiotowa:
■ Adamczyk, Michał: • 2013 – Nauka i ścisłość, czyli w stronę J.F. Drewnowskiego minimalnej aparatury symbolicznej. RoF t. LXI nr 3 s. 43–59. • 2015 – Wiedza, wiara, racjonalność. Jana Franciszka Drewnowskiego program logizującej modernizacji myśli filozoficzno-teologicznej. Lb., TNKUL, ss. 500. ■ Majdański, Stanisław: • 1996 – Ani scjentyzm, ani fideizm: u progu nowoczesnej syntezy filozoficznej, czyli Jana Franciszka Drewnowskiego program precyzacji filozofii klasycznej. W: [Drewnowski 1996], s. 5–52. • 2019 – Wokół postaci i myśli Jana Franciszka Drewnowskiego – z moich wspomnień i refleksji. SPC t. LV nr 2 s. 41–63. ■ Murawski, Roman: • 2019 – Jana Franciszka Drewnowskiego filozofia matematyki i logiki. SPC t. LV nr 2 s. 87–102. ■ Santorski, Andrzej: • 2005–2006 – Filozof jako teolog – Jan Franciszek Drewnowski. Cz. I–II. S 34 nr 34(54) s. 85–99, nr 35(55) s. 101–104. ■ Terlikowski, Tomasz Piotr: • 1997 – Życie i dzieło Jana Franciszka Drewnowskiego. SPC t. XXIII z. 2 s. 118–136. ■ Wolak, Zbigniew: • 2015 – Jan Franciszek Drewnowski: Teologia i nauka – teologia jako nauka. W: [Mączka i Urbańczyk (red.) 2015], s. 301–326. • 2022 – Analogia jako odkrycie i narzędzie w myśleniu religijnym Jana Franciszka Drewnowskiego. TSF t. XLI nr 2 s. 105–128.
