Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: historia filozofii, filozofia polityki, socjologia, pedagogika, judaistyka.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 3.12.1895. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 16.05.1983. Nowy Jork (USA).

Rodzice: Leon i Dorota z d. Rogozińska.

Matura: Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie (1914).

Studia: Kolegium Humanistyczne Towarzystwa Kursów Naukowych (1914–1915), UW (1916–?).

Doktorat: Rozbiór głównych pojęć filozofii historii Hegla. 30.06.1923. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Staż: Universität Wien (1922).

Dydaktyka: Gimnazjum Żeńskie Komitetu Opieki Jehudyjah (Żydówka) w Warszawie (?…1926…?), Gimnazjum Żeńskie Perły Zaksowej w Warszawie (?…1926…?), Gimnazjum Żeńskie Sary Pryłuckiej w Warszawie (?…1926…?), Szkoła Nauk Politycznych przy Instytucie Badań Europy Wschodniej w Wilnie, Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Państwowy Instytut Sztuk Teatralnych.

Varia: Był członkiem loży wolnomularskiej Kopernik w Warszawie (do jej rozwiązania w 1938). Wyemigrował (w 1939), ostatecznie osiadł w USA (1940), gdzie prowadził antykwariat.

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Publikacje Hertza dotyczą wielu obszarów badawczych: od pedagogiki, przez socjologię, filozofię polityki i historię filozofii – po rolę Żydów w kulturze polskiej.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Totalitarne systemy polityczne. Cechą istotną systemów totalitarnych jest obecność monopartii, tj. stronnictwa politycznego uznanego prawnie za jedyne legalne stronnictwo w danym kraju, zorganizowanego na sposób militarny i mającego agresywny („bojowy”) program polityczny.

Militaryzacja monopartii przejawia się w tym, że:

(a) monopartia kierowana jest przez jednego przywódcę („wodza”) o władzy dyktatorskiej, mającego do dyspozycji powołany przez siebie sztab doradców i przywódców niższego stopnia;

(b) w obrębie monopartii obowiązuje hierarchiczne podporządkowanie i bezwzględna dyscyplina;

(c) spójność ideologiczną monopartii zapewnia dodatkowo skonstruowanie zmitologizowanych wrogów („obcych”);

(d) członkowie monopartii wyróżniają się strojem („mundurami”) i językiem;

(e) przynależność do monopartii jest uważana za zaszczyt i powód do dumy, a jej opuszczenie za zdradę, z którą wiąże się degradacja społeczna;

(f) monopartia dąży do zunifikowania całego społeczeństwa według własnych wzorów;

(g) w ramach monopartii utworzona jest własna, partyjna grupa paramilitarna (gwardia).

Czynnikiem sprzyjającym powstaniu europejskich monopartii po I Wojnie Światowej była właśnie wojna, wskutek której uczestniczące w niej społeczności oswojone zostały z militaryzacją wielu sfer życia – prywatnego nie wyłączając.

• Asymilacja społeczności żydowskiej. Społeczność żydowska w Polsce była przez wieki społecznością kastową, a więc zamkniętą na otoczenie.

Na szerszą skalę zjawisko opuszczania kasty (passing) i asymilacji ze społecznością etnicznie polską pojawiło się w końcu XIX wieku. Po stronie polskiej towarzyszyły mu dwie reakcje: akceptacji i odrzucenia – w skrajnych wypadkach: wrogości.

Odpowiedzią na te reakcje u asymilujących się Żydów było początkowo manifestacyjne „odejście od korzeni”, ale później – w miarę postępu asymilacji – „powrót do korzeni”, już niezagrażający nowej tożsamości narodowej.

• Tekst naukowy i tekst popularnonaukowy. Uważa się niekiedy, że naukowość i popularność tekstu wykluczają się – a w szczególności, że tekst naukowy musi być z natury rzeczy zrozumiały tylko dla „wtajemniczonych”, a niezrozumiały dla „zwykłych” czytelników. Jest to pogląd błędny, a źródłem jego jest pomieszanie popularności z łatwością.

Tekst może być popularny, tj. niezakładający u czytelnika „wyśrubowanej” uprzedniej wiedzy z dziedziny, której tekst dotyczy, ale wymagający dużo wysiłku przy śledzeniu wywodów swego autora (m.in wskutek swojej objętości, licznych przypisów itd.). Taki popularny – czy popularnonaukowy – tekst spełnia swoje popularyzacyjne funkcje, jeśli jest „atrakcyjny”, a więc tak napisany, że mimo wszystko skłania czytelników do podjęcia takiego wysiłku. Cechuje go „jasność stylu i prostota w ujmowaniu swych myśli”.

Trafniej więc byłoby mówić „o książkach dobrze i źle napisanych, o książkach ciekawych i nudnych, pociągających i odpychających”.

„Największą społeczną zaletą książki naukowej – obojętne czy nazwiemy ją popularną czy niepopularną! – jest, gdy przełamuje ona onieśmielenie czytelnika wobec siebie: nie stwarza dystansu między sobą a tak zwanym samoukiem.”

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

■ Janta-Połczyński, Aleksander: • 1973 – Bibliografia wydanych drukiem prac Aleksandra Hertza. W: [Janta-Połczyński 1973], s. 457.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1931^k – Ludzie i idee. W., BD, ss. 232. • 1932^k (z: Łucja Kipowa) – W poszukiwaniu nowych metod pracy oświatowej. Wychowanie obywatelskie przez korespondencję. W., PUK, ss. 132. • 1933^k – Klasycy socjologii. W., WŻ, ss. 150. • 1935^k – Główne kierunki społeczno-polityczne a ruch oświatowy. W., PUK, ss. 72. • 1938^k – Socjologia współczesna. W., WŻ, ss. 228. • 1939^k – Zagadnienia socjologii teatru. L., PWKS, ss. 80. • 1957^k – Amerykańskie stronnictwa polityczne. Mechanizm demokracji. Ps., IL, ss. 520. • 1961^k – Żydzi w kulturze polskiej. Ps., IL, ss. 286. 1987². W., OWM. 1988³. W., BW, ss. 300. 2014⁴. 2020⁵, ss. 328. 2022⁶. Przekł. ang.: The Jews in Polish Culture. Ev. 1988, NUP, ss. XVI+266. • 1966^k – Refleksje amerykańskie. Ps., IL, ss. 260.

1.2. Książki (współ)redagowane: 

Bp.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1967^z – Szkice o ideologach. Ps., IL, ss. 158. 1985, K., KTW, ss. 154. • 1994^z – Szkice o totalitaryzmie. W., WNPWN, ss. XII+312. Przekł. niem.: Skizzen über den Totalitarismus. Gt. 2014, VR, ss. 262. • 2021^z – Irracjonalizm totalitaryzmu. Wybór pism. K., KOMP, ss. 480.

1.4. Artykuły:

• 1928 – Czarni mieszkańcy Afryki. WŻ r. III nr 5 s. 341–358. • 1930a – Dwudziestopięciolecie strajku szkolnego. Zr r. II nr 4 s. 404–409. • 1930b – Mistyka rewolucyjna. Dr r. IX nr 2 s. 123–134. • 1930c – Problem społeczny wychowania. Zr r. I nr 1 s. 32–48. • 1930d – Socjologia Herberta Spencera. WŻ r. V nr 1 s. 1–13. • 1930e – Zmartwychwstanie Proudhona. Dr r. IX nr 10 s. 713–730. • 1931a – Inteligencja wobec bolszewizmu. Dr r. X nr 3 s. 193–207. • 1931b – Młodzież proletariacka. Zr r. II nr 8 s. 43–55. • 1931c – Rasizm. Dr r. X nr 6 s. 464–468. • 1932a – „Duch katastrofizmu” a nacjonalizmy. Dr r. XI nr 6 s. 552–555. • 1932b – Dzisiejszy kryzys światopoglądowy. Zr r. III nr 12 s. 71–77. • 1932c – Przed epilogiem hitleriady. Dr r. XI nr 11 s. 949–984. • 1932d – Zagadka rasy. WŻ r. VII nr 6 s. 347–357, nr 7 s. 401–411. • 1933b – Sprawa klerka. Dr r. XII nr 3 s. 229–240. • 1934a – Dwie filozofie. WŻ r. IX nr 4 s. 281–292. • 1934b – Swoi przeciwko obcym. WŻ r. IX nr 6 s. 458–469. • 1934c – Swojskość i obcość. WŻ r. IX z. 2 s. 121–129. • 1935a – Książka popularno-naukowa a kultura. WŻ r. X nr 1 s. 45–51. • 1935b – Legenda o wiekach minionych. Dr r. XIV nr 6 s. 509–529. • 1936a – Militaryzacja stronnictwa politycznego. PSoc t. IV z. 1–2 s. 60–109. • 1936b – Posłannictwo wodza. PSoc t. IV z. 3–4 s. 341–413. • 1936c – Programy oświatowe radia. POŚ r. II nr 9 s. 521–530. • 1936d – Radio a oświata. POŚ r. II nr 2 s. 65–75. • 1937a – Drużyna wodza. PSoc t. V z. 3–4 s. 599–692. • 1937b – Inteligencja wobec mas. W: [Skwarczyński (red.) 1937], s. 10–21. • 1937c – Kwestia murzyńska w Stanach Zjednoczonych. WŻ r. XII nr 11 s. 732–742, nr 12 s. 819–828. • 1937d – O aktorstwie poza sceną teatru. WŻ r. XII nr 3 s. 177–183, nr 3–4 s. 229–246. • 1937e – O władzy Stalina. Na marginesie książek André Gide’a i Sir Walter Citrine’a. WŻ r. XII nr 8–9 s. 569–574. • 1937f – Socjologia a polityka. WŻ r. XII nr 1 s. 15–23, nr 2 s. 73–84. • 1938a – Aktor jako przedmiot ocen społecznych. SPol r. XV z. 1 s. 36–71. • 1938b – Ludwik Krzywicki jako historyk rozwoju społecznego i kultury. W: [Krzeczkowski et al. (red.) 1938], s. 47–87. • 1938c – Propaganda. WŻ r. XIII nr 7–8 s. 485–495, nr 9 s. 581–593. • 1938d – Radio a oświata dorosłych. W: [Łempicki et al. (red.) 1933–1939]. T. III, s. 680–684. • 1938e – Zadania społeczne teatru. SPol r. XV z. 2–3 s. 402–425. • 1940 – The Rise of Peasant Democracy. NEu v. I nr 1 s. 19–21, nr 2 s. 43–46. • 1946 – Zagadnienie socjologii wojska i wojny. Próba charakterystyki. PSoc t. VIII z. 1–4 s. 119–140. • 1948a – Amerykańskie ruiny. Rozważania prowokacyjne. Kź r. IV nr 38 s. 8–9. • 1948b – Książka naukowa – popularna i niepopularna. Kź r. IV nr 10 s. 5–6. • 1951 – The Case of Eastern European Intelligentsia. JCEA v. XI nr 1 s. 10–26. • 1956 – El obrero norteamericano. EAm v. XII nr 63 s. 457–474. • 1983 – Obraz Żyda w świadomości Polaków. Z r. XXXV nr 2–3 s. 427–452.

2. Publicystyka:

• 1979^p – Wyznania starego człowieka. Lon., OPM s. 336. 1991². W., PIW, ss. 434. • 1992^p – Socjologia nieprzedawniona. Wybór publicystyki. W., PIW, ss. 240. • 2004^p – Późne listy z Ameryki. Listy do Hanny Buczyńskiej-Garewicz i Jana Garewicza z lat 1976–1982. W., IFiSPAN, ss. 260.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Buczyńska-Garewicz: • 2012 – Passing a powrót do korzeni: na pięćdziesięciolecie książki Hertza Żydzi w kulturze polskiej. TDr r. XXIII nr 6 s. 382–392. ■ Garewicz, Jan: • 1983 – Aleksander Hertz. TP r. XXXVII nr 34 s. 5. ■ Joniec, Jarosław: • 2004 – Monopartia i totalitaryzm. Aleksander Hertz o militaryzacji stronnictwa politycznego. AUMCA v. XXXIX nr 14 s. 211–223. ■ Olzacki, Sławomir: • 1983 – Aleksander Hertz. Sylwetka socjologa i humanisty. SSoc r. XXIII nr 3 s. 243–245. ■ Sobolewska, Anna: • 1991 – Etos i polityka. Wyznania Aleksandra Hertza. TDr r. II nr 3 s. 126–131.