Miejsce w SLW: uczeń Zygmunta Zawirskiego.

Obszary badań: logika, metodologia, etyka, filozofia polityki, historia filozofii.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 17.08.1911, Gołaszyn k. Oborników.

Data i miejsce śmierci: 6.10.1977. Ottawa (Kanada).

Rodzice: Stanisław i Maria z d. Szlagowska.

Matura: Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu (1928).

Studia: UP (prawo – 1928–1929, filozofia – 1929–1934).

Magisterium: Próba analizy zdań psychologicznych Prof. T. Kotarbińskiego. Przyczynek do badań nad epistemologicznymi podstawami psychologii. 11.06.1934. UP. Zygmunt Zawirski.

Doktorat: O matematycznych podstawach systemu Platona. Z historii racjonalizmu. Po 25.10.1936. UP. Zygmunt Zawirski.

Staż: Uniwersytety w Bonn (1937–1938) i w Sorbonie (1938–1939).

Habilitacja: O pojęciu nieskończoności. Zaginiona w czasie II Wojny Światowej.

Profesura: 1964 (Reading) / 1968 (Carleton).

Dydaktyka: Szkoła Nauk Politycznych i Społecznych w Londynie (1950–1954), Uniwersytet we Fribourgu (1958–1961), Columbia University w NY (1962–1964), University of Reading (Wielka Brytania) (1964–1969), Carleton University w Ottawie (1969–1977).

Varia: Według niektórych źródeł jego praca magisterska nosiła tytuł Pojęcie i rola pamięci u Platona, a jej promotorem – podobniej jak i rozprawy doktorskiej – był Michał Sobeski. W grudniu 1939 roku przedostał się przez Tatry do Węgier, a następnie do Francji, gdzie wstąpił do Wojska Polskiego. Po inwazji niemieckiej na Francję udał się do Wielkiej Brytanii; uczestniczył w walkach na kontynencie europejskim w 1944 roku. Redagował biuletyn Polish Affairs londyńskiej Rady Politycznej (od 1952).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Twórczość filozoficzna Jordana odznaczała się niemałą wszechstronnością. Zajmował się problematyką m.in. logiki (filozoficznej) i metodologii (przede wszystkim nauk społecznych), ontologii (dając głęboką analizę determinizmu), epistemologii, etyki, historii filozofii (różnych epok) i filozofią polityki.

Starał się wykazać, że rozwiązanie problemu poznawania cudzych stanów psychicznych jest do pogodzenia z reistyczną interpretacją zdań psychologicznych. Uzasadnił pogląd, że chociaż Platon był „odkrywcą” metody aksjomatycznej, w samej matematyce nie dokonał żadnych odkryć.

Był historykiem i popularyzatorem własnej formacji filozoficznej, tj. Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. W jej obrębie przeciwstawiał Szkołę Lwowską Szkole Warszawskiej (dopiero w tej ostatniej podjęto badania z zakresu metodologii nauk matematyczno-przyrodniczych). Dał wyraz swemu pesymizmowi historiozoficznemu, pisząc: „Przeciw broni atomowej nie ma środków obronnych – prócz decyzji człowieka położenia kresu wojnom. Jeśli decyzja nie zostanie powzięta, epoka atomowa trwać będzie krótko, a jedynym osiągnięciem będzie zniszczenie całej cywilizacji”.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Analiza filozoficzna. „Analiza filozoficzna jest czynnością, która ma wyjaśnić i sprecyzować, co mamy na myśli, gdy stwierdzamy pewien fakt: mówimy, że coś posiada taką a taką własność lub pozostaje w takim a takim stosunku do czegoś innego. W ten sposób usuwa się prostą a niezwykle częstą przyczyną sporów filozoficznych.” Analiza kończy się definicją, „podziałem logicznym lub rozróżnieniami pojęciowymi”. To one właśnie pozwalają nam „sformułować precyzyjnie sens danej wypowiedzi”.

„Analiza jest pewnego rodzaju przekładem, lecz rożni się intencją od tłumaczenia.” Intencją tłumaczenia jest objaśnienie wypowiedzi sformułowanej w języku, którego adresat tłumaczenia nie zna. Przekład analityczny „pozwala nam wykryć, co jest zawarte w pojęciach, jakimi posługujemy się w opisie świata, lecz co bez analizy pozostaje w ukryciu”.

• Determinizm logiczny. „Nie można uznać założenia, że każde zdanie jest albo prawdziwe, albo fałszywe, a jeśli raz prawdziwe lub fałszywe, to zawsze prawdziwe lub fałszywe, oraz odrzucić konsekwencję, że każde zdarzenie stwierdzane w zdaniu prawdziwym jest jednoznacznie przyczynowo zdeterminowane przez ciąg poprzedzających je zdarzeń”. Ta konsekwencja to właśnie teza determinizmu logicznego scil. ścisłego. „Pogląd, który głosi, że koleje życia człowieka są z góry przesądzone, nosi miano fatalizmu”. Otóż „jeśli zasada dwuwartościowości implikuje ścisły determinizm i ścisły determinizm implikuje fatalizm, to fatalizm wynika z zasady dwuwartościowości”.

Zarówno ścisły determinizm, jak i jego (rzekome) konsekwencje bywają w różny sposób podważane.

Otóż ścisły determinizm zawiera trzy składniki: (a) kauzalizm, a więc założenie, że „każde zdarzenie ma swą przyczynę w innym zdarzeniu”; (b) zasadę powszechnej prawidłowości, głoszącą, że zależności i następstwo wśród zdarzeń przebiegają według stałych praw; (c) ktoś, kto znałby te prawa, byłby w stanie na podstawie wiedzy o obecnych zdarzeniach zrekonstruować przeszłość i przyszłość wszechświata. Odrzucić fatalizm – a w konsekwencji i ścisły determinizm – możemy, modyfikując kauzalizm za pomocą zastrzeżenia, że nie wszystko jest skutkiem przyczyn odwiecznych. Ale ścisły determinizm można zakwestionować w ten sposób, że się np. odrzuci zasadę dwuwartościowości i dopuści, że może być tak, że są zdania, które nie są ani prawdziwe, ani fałszywe – albo np. zachowa tę zasadę, ale uzna, że niektóre wypowiedzi, np. o przyszłości, jako łamiące tę zasadę, nie są zdaniami w sensie logicznym. Trzeba jednak pamiętać, że oba rozwiązania mają charakter hipotetyczny.

Można także odrzucić pogląd, że ścisły determinizm implikuje fatalizm – w ten sposób, że przez „fatalizm” będzie się rozumiało pogląd, że wszystkie działania ludzkie dochodzą do skutku pod wpływem zewnętrznego przymusu. Wtedy oczywiście czyn wolny – to nie czyn niezdeterminowany, lecz czyn, za który odpowiedzialny jest sprawca, a nie zewnętrzny przymus. Tutaj także jest to tylko pewna hipoteza (decyzja) semantyczna; nie przesądza jej „metafizyczna” wiedza o świecie.

• Państwo, prawo i wolność. „Państwo, które nie jest państwem wolnego człowieka, nie jest celem godnym ludzkiego wysiłku i poświęcenia. Człowiek jest wolny, jeśli może korzystać z posiadanych wolności, walczyć o ich zachowanie i rozszerzenie. Pierwszym i podstawowym warunkiem wolnego życia jest przeto możność walki o nie. Jeśli ten warunek nie jest spełniony, wolność przestaje istnieć”.

Człowiek wolny – jeśli chce pozostać wolnym – nie może nie zgodzić się na ograniczenie swojej wolności przez prawo. „Prawem jest to, czemu musimy być posłuszni i prawem jest to, czego chcemy przestrzegać. Dlatego prawo pozbawione siły nie zapewnia porządku i bezpieczeństwa, prawo zaś niebudzące naszej lojalności jest tylko przymusem i niewolą. Prawo budzi naszą lojalność, jeśli jest równe dla wszystkich oraz przez wszystkich nim objętych ustanowione. Ład, porządek i sprawiedliwość czynią przymus prawa celem ludzi wolnych”.

Jedną z form wolności jest wolność uprawiania nauki. Nie będzie ona bezpieczna, „dopóki zwyczaj krytycznego sposobu myślenia i znajomość poprawnego rozumowania nie będę silnie ugruntowane w całym społeczeństwie: wśród rządzących i rządzonych.

Filozof jest powołany do tego, by zachęcać i zaprawiać do zajmowania racjonalnej postawy w stosunku do własnych i cudzych poglądów”. Filozof powinien przekonywać współobywateli, że umożliwienie swobodnego ścierania się poglądów nie grozi wzrostem konfliktów wewnątrz społeczeństwa. Groźby takiej nie ma, jeśli spierające się strony są nastawione nie na zwalczenie poglądów swoich przeciwników, lecz na „walkę z błędem” i wspólne poszukiwanie „najlepiej uzasadnionych poglądów”; wtedy „nie ma ani zwycięzców, ani pokonanych”.

• Kultura europejska. Istotę kultury europejskiej tworzą: (a) personalistyczna koncepcja człowieka; (b) chrześcijański ideał życia; (c) równowaga między różnymi dziedzinami twórczości.

Zgodnie z koncepcją personalistyczną – „jako organizm żywy człowiek podlega wszystkim prawom natury; jako osobowość z właściwą sobie zdolnością moralnej oceny i decyzji, poczuciem odpowiedzialności za rzeczywistość, której cząstkę stanowi, człowiek przeciwstawia porządkowi natury porządek humanistyczny: świat celów i wartości”.

„Posiadanie ideału nie wyklucza niezgodnego z nim postępowania. Narody europejskie i kierujące ich losami jednostki niejednokrotnie sprzeniewierzały się chrześcijańskiemu ideałowi życia. Był on jednak zawsze miarą, według której Europa oceniała ostatecznie czyny i decyzje mężów stanu, reformy i prądy społeczne.”

Kiedy mówi się o różnych dziedzinach twórczości, których równowaga charakterystyczna jest dla kultury europejskiej, to ma się na myśli przede wszystkim naukę i sztukę – a ich równowaga przejawia się w tym, że zarówno nauka, jak i sztuka są w społeczeństwach europejskich wysoko cenione.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1937^k – O matematycznych podstawach systemu Platona. Z historii racjonalizmu. P., PTPN, ss. VI+328. • 1947^k – Świat w epoce atomowej. Lon., BND, ss. 64. • 1952^k – Oder-Neisse Line: A Study of the Political, Economic and European Significance of Poland’s Western Frontier. Lon., PFMID, ss. 142. Przekł. pol. fr.: Granica Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Znaczenie Ziem Zachodnich dla Polski. Lon. 1954, SNPS, ss. 18. • 1955^k – Niepodległość a federalizm. Lon., PRWND, ss. 12. • 1963^k – Philosophy and Ideology. The Development of Philosophy and Marxism-Leninism in Poland since the Second World War. D., DR, ss. XII+600. • 1967^k – The Evolution of Dialectical Materialism. A Philosophical and Sociological Analysis. Lon., M, ss. XVI+490.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1971^r – Karl Marx. Economy, Class and Social Revolution. Lon., MJ, ss. XI+332.

1.3. Zbiory tekstów własnych: 

Bp.

1.4. Artykuły:

• 1935 – Próba analizy zdań psychologicznych prof. T. Kotarbińskiego. Przyczynek do badań nad epistemologicznymi podstawami psychologii. Psm r. II nr 4 s. 347–375. • 1937a – Platon odkrywcą metody aksjomatycznej. PF r. XL z. 1 s. 57–67. • 1937b – Problematyka tzw. sokratycznych dialogów Platona. PWsp t. XLI. nr 8–9 s. 24–48. • 1937c – Stefan Baley. Osobowość twórcza Żeromskiego (rec.). KP t. IX nr 3 s. 283–289. • 1945 – The Development of Mathematical Logic and Logical Positivism in Poland between the Two Wars. PSLer nr 6 s. 1–47. • 1948a – O Granicach nauki. Leon Chwistek. The Limits of Science (rec.). Kul (Ps.) r. X nr 12 s. 134–138. • 1948b – Społeczna funkcja inteligencji. Kul (Ps.) r. III nr 7 s. 31–38. • 1949 – Współczesna filozofia europejska. Józef M. Bocheński. Europäische Philosophie der Gegenwart (rec.). Kul (Ps.) r. IVnr 2 s. 138–149. • 1955a – Bunt intelektualny [Józefa Chałasińskiego]. Kul (Ps.) r. X nr 9 s. 92–102. • 1955b – Filozofia wyroczni i dekretu. Kul (Ps.) r. III nr 11 s. 11–33. • 1956a – Jan Łukasiewicz. Kul (Ps.) r. XI nr 5 s. 145–149. • 1956b – Maria Ossowska. Moralność mieszczańska (rec.). Kul (Ps.) r. XI nr 12 s. 137–145. • 1956c – O prawach historii. Adam Schaff. Obiektywny charakter praw historii (rec.). Kul (Ps.) r. XI nr 4 s. 133–141. • 1957a – Biblioteczka Po prostu [m.in. rec. z: Tadeusz Kotarbiński Sprawy sumienia. Stanisław Ossowski. Ku nowym formom życia społecznego]. Kul (Ps.) r. XII nr 3 s. 134–140. • 1957b – Filozofia i światopogląd. Leszek Kołakowski. Światopogląd i życie codzienne (rec.). Kul (Ps.) r. XII nr 9 s. 103–114. • 1957c – Ideologia lewicy marksistowskiej. Kul (Ps.) r. XII nr 1–2 s. 10–40. • 1957d – I.M. Bocheński. Contemporary European Philosophy (rec.). PolR v. II nr 1 s. 75–77. • 1957e – Socjologia inteligencji. Kul (Ps.) r. XII nr 9 s. 134–138. • 1957f – Socjologiczne diagnozy. Stanisław Ossowski. Marksizm i twórczość naukowa w społeczeństwie socjalistycznym. Maria Ossowska. O pewnych przemianach etyki walki (rec.). Kul (Ps.) r. XII nr 5 s. 70–74. • 1958a – Struktura klasowa i jej interpretacja. Stanisław Ossowski. Struktura klasowa w społecznej świadomości (rec.). Kul (Ps.) r. XIII nr 11 s. 14–30. • 1958b – Stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Kul (Ps.) r. XIII nr 1–2 s. 100–119. • 1958c – Wrażenia z XII Międzynarodowego Kongresu Filozoficznego w Wenecji. RF t. XVIII nr 4 s. 142–145. • 1958d – Wznowienie Ruchu Filozoficznego. Kul (Ps.) r. XIII nr 10 s. 146–148. • 1959a – Filozofia Spinozy i filozofia życia. Leszek Kołakowski. Jednostka i nieskończoność (rec.). Kul (Ps.) r. XIV nr 7–8 s. 185–194. • 1959b – Filozofia w Ameryce. Kul (Ps.) r. XIV nr 4 s. 141–144. • 1959c – Kongres Socjologów w Stresie (8–15.09.1959). Kul (Ps.) r. XV nr 1 s. 123–136; nr 12 s. 161. • 1960a – Fragmenty filozoficzne. Seria II (rec.). Kul (Ps.) r. XV nr 9 s. 132–139. • 1960b – Nieporozumienia wokół semantyki. Kul (Ps.) r. XV nr 10 s. 129–143. • 1960c – Sprawa Józefa Chałasińskiego. Kul (Ps.) r. XV nr 12 s. 8–14. • 1960–1961 – O filozofii analitycznej. RF t. XX nr 3 s. 136–152. • 1961a – Francuska Panorama myśli współczesnej (rec.). Kul (Ps.) r. XVI nr 4 s. 141–143. • 1961b – O Kazimierzu Ajdukiewiczu. Kul (Ps.) r. XVI nr 7–8 s. 181–190. • 1961c – The Development of Philosophy and Marxism-Leninism in Poland Since the War. SST v. I s. 88–99. • 1961d – W labiryncie ideologii. Kul (Ps.) r. XVI nr 6 s. 39–55. • 1962a – Kongres Socjologów w Waszyngtonie (wrzesień 1962). Kul (Ps.) r. XVII nr 11 s. 137–141. • 1962b – Nowe czasopisma socjologiczne (Studia Socjologiczne i The Polish Sociological Bulletin). Kul (Ps.) r. XVII nr 7–8 s. 219–222. • 1962c – W sprawie autorstwa The Polish Peasant in Europe and America (Williama J. Thomasa i Floriana Znanieckiego). Kul (Ps.) r. XVII nr 12 s. 121–122. • 1963 – O logicznym determinizmie. SL t. XIV s. 59–98. Przekł. ang.: Logical determinism. NDJFL v. IV nr 1 s. 1–38. • 1964 – The ideologies of Polish youth: from revolution to withdrawal. EA v. XIII nr 1 s. 2–11. • 1965 – Zarysy systematyzacji nauk społecznych. Kul (Ps.) r. XX nr 6 s. 126–133. • 1966 – Socjalizm i człowiek wyobcowany [m.in. rec. z: Adam Schaff. Marksizm a jednostka ludzka]. Kul (Ps.) r. XXI nr 5 s. 3–17. • 1967 – Perspektywy ewolucji marksizmu. Kul (Ps.) r. XXII nr 4 s. 3–15. • 1969 – Konflikt ideologii marksistowskiej i filozofii. Kul (Ps.) r. XXIV nr 3 s. 11–24. • 1972 – [Dod. do:] Truth. W: [Kernig (red.) 1973]. V. VIII, s. 237–245.

2. Publicystyka:

• 1945^p – Rok temu pod Chambois. PWal r. VII nr 34 s. 4–5. • 1954b^p – Znaczenie Ziem Zachodnich dla Polski. PZach (Lon.) r. V nr 9 s. 1–6.

W latach 1948–1969 ogłosił blisko 60 tekstów w paryskiej Kulturze – m.in.:

• 1950a^p – O rządzie światowym. Kul (Ps.) r. V nr 10 s. 3–20. • 1950b^p – Przebudowa ekonomiczna Europy Środkowo-Wschodniej. Kul (Ps.) r. V nr 6 s. 20–49. • 1954a^p – Plan sześcioletni a rolnictwo. Kul (Ps.) r. IX nr 10 s. 99–112. • 1956^p – Genealogia i perspektywy odwilży. Kul (Ps.) r. XI nr 6 s. 35–57. • 1957a^p – Kluby Młodej Inteligencji w Polsce. Kul (Ps.) r. XII nr 4 s. 81–88. • 1957b^p – Nad warszawskim Przeglądem Kulturalnym. Kul (Ps.) r. XII nr 4 s. 143–148. • 1957c^p – Odwrót od października. Kul (Ps.) r. XII nr 12 s. 3–22. Toż w: [Pomian (red.) 1999] s. 221–242. • 1957d^p – Well done. Kul (Ps.) r. XII nr 10 s. 134–136. • 1957e^p – Zbłąkany idealista. Kul (Ps.) r. XII nr 1 s. 130–141. • 1960^p – Sens reorganizacji Polskiej Akademii Nauk. Kul (Ps.) r. XV nr 4 s. 79–86. • 1961–1962^p – Rewizjonizm w Polsce, jego cechy uniwersalne i specyficzne. Kul (Ps.) r. XVI nr 12 s. 15–29; r. XVII nr 1–2 s. 47–67. • 1964^p – Trzydziesty piąty podpis pod protestem 34. Kul (Ps.) r. XIX nr 7–8 s. 29–37.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Andrzejewski, Stanisław Leonard.: • 1980 – Zbigniew Jordan. Kul (Ps.) r. XXXV nr 11 s. 103–104. ■ Dmuch, Gerard: • 2016 – Pomiędzy neopozytywizmem a filozofią analityczną: Zbigniew Jordan o problemie zaklasyfikowania Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. SFP t. XI s. 99–115. ■ Iwańska, Alicja: • 1980 – Zbyszek. Kul (Ps.) r. XXXV nr 11 s. 105. ■ Konstańczak, Stefan: • 2010 – Zbigniew Jordan (1911–1977) – szkic do filozoficznej biografii. SFP t. V s. 35–54. • 2022 – Historiozoficzne dylematy Zbigniewa Jordana. Biografia twórcza emigracyjnego filozofa. K., WApM, ss. 358. • 2023 – Wkład Zbigniewa Jordana w podtrzymywanie kontaktów polskiej filozofii emigracyjnej z filozofią krajową. RoF t. LXXI nr 3 s. 93–113. ■ Ostrowski, Jan: • 1978 – Śp. prof. dr Zbigniew Antoni Jordan. GaN r. XXX nr 40 s. 4. • 1982 – Dorobek życiowy filozofa. Pamięci prof. dr. Zbigniewa Antoniego Jordana (1911–1977). RPTNO t. XXIV (1980–1981) s. 17–26. ■ Porter, John: • 1977 – Z.A. Jordan: A Memorial Note. WaC v. XVI nr 20 (z. 13.10) s. 3. ■ Łukasiewicz, Sławomir: • 2015 – Kontakty z krajem w korespondencji Zbigniewa Jordana i Wandy Czapskiej-Jordan z drugiej połowy lat pięćdziesiątych. W: [Rogalewska i Wejs-Milewska (red.) 2015], s. 373–398. ■ Terlecki, Tymon: • 1980 – Dobrze myśleć – dobrze postępować. Kul (Ps.) r. XXV nr 11 s. 106–112.