Miejsce w SLW: uczennica Tadeusza Kotarbińskiego.

Obszary badań: metodologia i semiotyka.

Koncepcje: rekonstrukcja pojęć: indeterminizmu, prawa naukowego, definicji dejktycznej, rozumienia oraz oznaki i znaku.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 19.10.1901. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 2.01.1997. Warszawa.

Rodzice: Srul i Ita z d. Szapiro.

Matura: Gimnazjum (rosyjskojęzyczne) w Konstantynowie Wołyńskim (1918).

Studia: Uniwersytet Kijowski (1918–1919), UW (1920–1926).

Magisterium: Na tej samej podstawie, co doktorat. 6.03.1928. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Doktorat: Pojęcie wyjaśniania w naukach przyrodniczych u J.S. Milla i E. Meyersona. 1.09.1927. UW. Tadeusz Kotarbiński.

Habilitacja: Zagadnienie indeterminizmu na terenie fizyki współczesnej, biologii i nauk humanistycznych. 3.01.1934. UW.

Profesura: 1946/27.04.1962.

Dydaktyka: UW (1923–1939, 1951–1972), Gimnazjum Żeńskie Perły Zaksowej w Warszawie (?…1926…?), UŁ (1945–1951).

Varia: Żona Tadeusza. Pierwotne imię i nazwisko: Dina Steinberg – inne wersje: Szteinberg, Sztejnbarg; w czasie II Wojny Światowej i bezpośrednio po niej posługiwała się nazwiskiem: Janina Kamińska. W czasie II Wojny Światowej była więziona w KL Auschwitz. Członkini honorowa PTF (1985). Odznaczona KKomOPR.

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Głównym obszarem zainteresowań naukowych Kotarbińskiej była semiotyka logiczna (gdzie m.in. zanalizowała pojęcia oznaki i znaku oraz rozumienia) i metodologia (gdzie m.in. zanalizowała pojęcia wyjaśniania i definicji dejktycznej).

Dwie podstawowe dyrektywy badawcze, którym hołdowała Kotarbińska w filozofii, brzmiały:

(a) należy analizować faktyczny stan rzeczy w filozofii i nauce, a nie stan taki, którego chcielibyśmy, żeby w nich był (np. zgodnie z wymaganiami logiki);

(b) przed rozstrzygnięciem kontrowersji filozoficznych należy najpierw dokładnie ustalić sens tez głoszonych przez spierające się strony.

Konsekwencją stosowania tych dyrektyw było najczęściej: (1) okazanie, że stanowiska ogłaszające się jako przeciwstawne (np. determinizm-indeterminizm i mechanicyzm-witalizm w ontologii, deskrypcjonizm-rekonstrukcjonizm i indukcjonizm-antyindukcjonizm w metodologii, asocjacjonizm-intencjonalizm w semantyce), w rzeczywistości nie są od siebie tak „odległe”, jak twierdzą ich reprezentanci; (2) rozstrzygnięcie problemów uwikłanych w te stanowiska musi pozostać rozstrzygnięciem warunkowym (uwzględniającym określoną ich wykładnię).

Punkt widzenia samej Kotarbińskiej w tych kwestiach był umiarkowany. Opowiadała się więc np. za ograniczonym rekonstrukcjonizmem (postulującym nie przeprowadzanie „ostatecznej” absolutnej precyzacji języka naturalnego, lecz stopniowe zmniejszanie jego nieokreśloności), za semantyczną – a nie ontologiczną – wersją reizmu (postulującą odróżnienie podstawowego i niepodstawowego sensu słowa „istnieje”) oraz za wyważonym stanowiskiem w sporze indukcjonizmu z dedukcjonizmem.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Oznaki i znaki. Relacja bycia oznaką łączy dwa zjawiska, gdy między tymi zjawiskami ma miejsce związek inferencyjny taki, że na jego podstawie z zachodzenia jednego z tych zjawisk – mianowicie właśnie oznaki – wolno wnosić o zachodzeniu drugiego. Szczególnym rodzajem oznak są oznaki ekspresyjne, tj. takie czynności człowieka (lub wytwory tych czynności), które wskazują pewne jego przeżycia (lub dyspozycje do pewnych przeżyć).

Pojęcie znaku jest pojęciem pochodnym względem pojęcia oznaki: (a) to, że dany znak ma pewne określone cechy, jest oznaką tego, że i przedmiot tego znaku posiada pewne określone cechy; (b) to, że ktoś posługuje się danym znakiem, jest oznaką tego, że przeżywa myśl o przedmiocie owego znaku. Przyporządkowanie między znakiem a jego przedmiotem jest przy tym przyporządkowaniem konwencjonalnym.

Znaki bywają ikoniczne (związek znaku i jego przedmiotu jest tu oparty na podobieństwie) lub symboliczne (związek ten jest oparty na zwyczaju lub umowie); szczególnym przypadkiem tych ostatnich są znaki słowne.

• Wyjaśnianie i rozumienie.

Podstawowym zabiegiem poznawczym w naukach przyrodniczych jest wyjaśnianie; jego rezultaty są formułowane w postaci praw.

Prawa przyrody są prawami idealizacyjnymi, gdyż są zawsze formułowane w odniesieniu do układu tak czy inaczej izolowanego – a układów izolowanych w przyrodzie de facto nie ma. Dlatego poprzedniki implikacji, w których ujęte są prawa przyrody, nigdy nie mogą być sprawdzone.

W dziedzinie psychologii i humanistyki podobną funkcję co wyjaśnianie w naukach przyrodniczych pełni rozumienie.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne: 

Bp.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1926^r – Tadeusz Kotarbiński. Elementy logiki formalnej, teorii poznania i metodologii nauk. W., WKFiKP, ss. 304. 1929. L., O, ss. VIII+484. 1961². Ww., O, ss. 648. 1990³, ss. VIII+426. • 1959^r (et al.) – Fragmenty filozoficzne. Seria druga. Księga pamiątkowa ku uczczeniu czterdziestolecia pracy nauczycielskiej w Uniwersytecie Warszawskim Profesora Tadeusza Kotarbińskiego. W., PWN, ss. 332. • 1986a^r (z: Zdzisław Libera) – Tadeusz Kotarbiński. Aforyzmy i myśli. W., PIW, ss. 60. • 1986b^r – Tadeusz Kotarbiński. Myśli o ludziach i ludzkich sprawach. Ww., O, ss. XXIV+346.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1990^z – Z zagadnień teorii nauki i teorii języka. W., PWN, ss. 392.

1.4. Artykuły:

• 1929 – Zagadnienie wyjaśniania zjawisk i praw przyrodniczych w nowszej literaturze metodologicznej. KF t. VII z. 1 s. 73–92. • 1930 – Zagadnienie kłamstwa w pedagogice. WŻ r. V z. 3 s. 177–188. • 1931a – O tzw. konieczności związków przyrodzonych. STNW. Wydział II r. XXIV z. 1–6 s. 67–108. • 1931b – Pojęcie prawa przyrodzonego u J. St. Milla. PF r. XXIV z. 1 s. 15–38. • 1932a – Zagadnienie indeterminizmu na terenie biologii. PF r. XXXV z. 3–4 s. 245–272. • 1932b – Zagadnienie indeterminizmu na terenie fizyki współczesnej. PF r. XXXV z. 1–2 s. 34–69. • 1933 – Zagadnienie indeterminizmu na terenie nauk humanistycznych. PF r. XXXVI z. 1–2 s. 77–106. • 1934a – Analiza pojęcia przypadku. Przyczynek do słownika filozoficznego. W: [Fragmenty filozoficzne… 1934], s. 161–179, 212–213. Przekł. ang.: An Analysis of the Concept of Chance: A Contribution to a Philosophical Dictionary. DH v. IV (1977) nr 1 s. 81–93. • 1934b – Fizykalizm. Rudolf Carnap. Die physikalische Sprache als Universalsprache der Wissenschaft (rec). PF r. XXXVII z. 1 s. 91–95. • 1935a – Karl Popper. Logik der Forschung (rec.). PF r. XXXVIII z. 3 s. 269–278. • 1935b – Rozumienie i wyjaśnianie w doktrynach Diltheya i Sprangera. KP t. VII s. 504–520, 655. • 1946 – Idealizm. WŻ t. XV z. 6 s. 518–528. Toż w: PFNS r. VI (1997) nr 4 s. 25–36. • 1947 – Ewolucja Koła Wiedeńskiego. MW r. I nr 2 s. 145–160. Toż w: [Pawłowski 1966^r], s. 295–318. • 1949 – Le physicalisme et les étapes de son évolution. A10CIP s. 636–639. • 1955 – Definicja. SL v. II s. 301–327. Toż w: [Pawłowski 1966^r], s. 29–44. • 1957 – Pojęcie znaku. SL v. VI s. 57–143. Toż w: [Kotarbińska 1990^z], s. 152–244. • 1959 – Tak zwana definicja dejktyczna. W: [Kotarbińska et al. 1959^r], s. 43–74. Toż w: [Pawłowski 1966^r], s. 57–98. Przekł. ang.: On Ostensive Definitions. PhSc v. XXVII nr 1 s. 1–22. Toż w: [Przełęcki i Wójcicki 1977^r], s. 233–260. • 1961 – Kontrowersja: dedukcjonizm–indukcjonizm. SF r. V nr 1 s. 25–42. Toż w: [Pawłowski 1966^r], s. 319–340. Przekł. ang.: The Controversy: Deductivism versus Inductivism. W: [Nagel, Suppes i Tarski 1962^r], s. 265–274. Toż w: [Przełęcki i Wójcicki 1977^r], s. 261–278. Przekł. ros.: Спор дедуктивизм-индуктивизм. SF. Selected Articles nr 2 (1964) s. 95–112. • 1964 – Spór o granice stosowalności metod logicznych. SF r. VIII nr 3 s. 25–48. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 216–248. Przekł. ang. (1): Controversy on the Applicability Limits of Logical Methods. LA a. VIII nr 29 s. 3–29. Przekł. ang. (2): The Controversy over the Limits of the Applicability of Logical Methods. W: [Pelc 1979^r], s. 178–207. • 1967 – Kłopoty z istnieniem. Rozważania z zakresu semantyki. W: [Czeżowski 1967^r], s. 129–146. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 249–268. [Kotarbińska 1990^z], s. 332–350. Przekł. ang.: The Troubles with Existence. A14IKP s. 665–672. Toż w: [Pelc 1979^r], s. 208–226. [Woleński 1990^r], s. 53–67. • 1971 – Wyrażenia okazjonalne. SF r. XV nr 1 s. 3–16. Przekł. ang.: On Occasional Expressions. LA v. XV (1972) nr 59–60 s. 631–652. • 1974 – Głos w dyskusji nad tekstami Leszka Nowaka. W: [Kmita 1974^r], s. 195–205. • 1984 – Głos w dyskusji podczas XXIX Konferencji Historii Logiki. SF r. XXVIII nr 5 s. 69–73. • 1985 – Głos w dyskusji. RF t. XLII nr 1–2 s. 69–71. • 1986 – Rozmowa [Bogusława Wolniewicza] z Janiną Kotarbińską. SF r. XXX nr 7 s. 189–197. • 1989 – Droga Tadeusza Kotarbińskiego do prakseologii. Pr nr 105 s. 19–23. Przekł. ang.: Tadeusz Kotarbiński’s Road to Praxiology. W: [Auspitz, Gasparski, Mlicki i Szaniawski 1992^r], s. 17–21. • 1991a – Przesłania filozofii Tadeusza Kotarbińskiego. W: [Gasparski i Strzałecki (red.) 1991], s. 257–260. • 1991b – Wstęp do: [Kotarbiński 1991^k], s. 7–8. • 1992 – Tadeusz Kotarbiński’s Independent Ethics. DH v. II nr 3–4 s. 5–10.

2. Publicystyka: 

Bp.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Jadacki, Jacek: • 1997 – Garść wspomnień o Janinie Kotarbińskiej. PFNS r. VI nr 4 s. 14–19. ■ Krajewski, Władysław: • 1997 – O Janinie Kotarbińskiej. PFNS r. IV nr 4 s. 11–13. ■ Lazari-Pawłowska, Ija: • 1992 – Janinie Kotarbińskiej na 90-lecie. RF t. XLIX nr 2 s. 115–118. ■ Nowaczyk, Adam: • 1997 – Mistrzyni analizy i prostoty. PFNS r. IV nr 4 s. 9–10. ■ Pelc, Jerzy: • 1998a – Janina Kotarbińska. Wspomnienie pozgonne. SS t. XXI–XXII s. 17–21. • 1998b – Poglądy semantyczne Janiny Kotarbińskiej (1901–1997). SS t. XXI–XXII s. 297–299. ■ Przełęcki, Marian: • 1971 – O twórczości Janiny Kotarbińskiej. SF r. XV nr 5 s. 35–43. Toż w: [Kotarbińska 1990^z], s. 5–18. ■ Woleński, Jan: • 1992 – Twórczość Janiny Kotarbińskiej. RF t. XLIX nr 2 s. 119–125. • 1997a – Janina Kotarbińska (1901–1997). WK r. IV nr 5 s. 11. • 1997b – Pamięci Janiny Kotarbińskiej. ResH r. VII nr 1 s. 17–18. • 2001 – Janina Kotarbińska. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. I, s. 491–506.