Miejsce w SLW: uczeń Kazimierza Twardowskiego.

Obszary badań: logika, ontologia, epistemologia, etyka, prakseologia, historia logiki.

Koncepcje: reizm ontologiczny i semantyczny, etyka spolegliwego opiekuna, podstawy prakseologii.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 31.03.1886. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 3.10.1981. Warszawa.

Rodzice: Miłosz i Ewa z d. Koskowska.

Matura: V Gimnazjum Rządowe (rosyjskojęzyczne) w Warszawie, Gimnazjum Generała Pawła Chrzanowskiego (?–1906), Gimnazjum Rządowe Filologiczne w Parnawie (Estonia) (1907).

Studia: UL (1907–1912).

Doktorat: Porównanie etyki Milla i Spencera. 20.06.1912. UL. Kazimierz Twardowski.

Profesura: 7.05.1919/7.03.1929.

Dydaktyka: Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie (1912–1918), UW (1918–1939, 1949–1960), UŁ (1945–1949).

Varia: Mąż Janiny. Dr h.c. Uniwersytetu św. Klemensa z Ochrydy w Sofii (styczeń 1939), Université Libre w Brukseli (28.02.1948), UŁ (19.10.1957), UJ (9.05.1964), Università degli Studi di Firenze (1965) i Oxford University (12.05.1968). Członek TNW (1929), członek-korespondent PAU (18.06.1946), członek IIPh (1947), członek rzeczywisty PAN (1952), członek Akademii Nauk ZSRR (1958), Bułgarskiej Akademii Nauk, Akademii Nauk Mongolskiej Republiki Ludowej, Brytyjskiej Akademii Nauki (1965) oraz Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, członek honorowy (1973) i przewodniczący honorowy (1977) PTF. Odznaczony KKomOPR (10.11.1938) i KWielOPR (1962).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Kotarbiński był filozofem wszechstronnym: zajmował się wszystkimi działami logiki (logiką formalną, semiotyką logiczną i metodologią), zaproponował oryginalne koncepcje ontologiczne i epistemologiczne, a także uważany jest za jednego z najważniejszych polskich etyków XX wieku.

Filozofii początkowo w ogóle odmawiał miana dobrze wyodrębnionej dziedziny wiedzy i podawał w wątpliwość zasadność posługiwania się słowem „filozofia”. Chociaż nie przekonał nikogo do porzucenia tego słowa, wprowadził ład pojęciowy do wypowiedzi o dziedzinie zainteresowań filozofów. Ostatecznie ich działalność – jako filozofów – określił następująco:

„Filozof […] ani nie rachuje, ani nie eksperymentuje. Uprawia on myślicielstwo, doskonaląc zagadnienia, pojęcia, twierdzenia i systemy twierdzeń, i czyniąc to głównie przez wysiłek wewnętrzny, zmierzający ku zrozumieniu właściwej intencji myśli szukającej po omacku, ku racjonalniejszemu ukształtowaniu problematów, ku doprowadzeniu do jasności zupełnej pojęć na ogół niewyraźnych, ku uzyskaniu oczywistości twierdzeń i solidności systemów.”

Z nazwiskiem Kotarbińskiego najbardziej kojarzony jest reizm: ontologiczny i semantyczny. Reizm ontologiczny głosi, że istnieją tylko rzeczy (materialne), a nie istnieją przedmioty innych kategorii, a więc własności, relacje, stany rzeczy, procesy etc. Jest to więc ontologia jednokategorialna. Reizm semantyczny to z kolei teza głosząca, że nazwami rzetelnym są tylko nazwy rzeczy. Pozostałe nazwy – tj. wyrażenia, które rzekomo odnoszą się do własności, relacji, stanów rzeczy, procesów etc. – to nazwy pozorne. Na gruncie reizmu semantycznego sensowne są tylko zdania „reistyczne”, tj. takie, w których wszystkie nazwy są nazwami rzeczy, oraz te zdania, które da się na zdania „reistyczne” adekwatnie sparafrazować.

W logice Kotarbiński twórczo zajmował się głównie semiotyką i metodologią. Uporządkował m.in. problematykę semiotycznych funkcji wyrażeń i typów rozumowań.

W epistemologii wyznawał prezentacjonizm, który nazywał „realizmem radykalnym”. Opowiadał się przy tym za empiryzmem ekstraspekcyjnym.

Wiele uwagi poświęcił teorii działania, co zaowocowało stworzeniem podstaw ogólnej teorii ludzkich czynności – czyli prakseologii. Kotarbiński stał się koryfeuszem tej dyscypliny i stworzył liczący się ośrodek badań nad tą problematyką.

W metaetyce odróżniał etykę zależną (religijną) i niezależną (świecką), opowiadając się zdecydowanie za tą drugą i łącząc ją z pewną formą intuicjonizmu. Jako etyk normatywny propagował kodeks opiekuna spolegliwego.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Reizm ontologiczny i semantyczny.Istnieją tylko konkrety – nie ma abstraktów, ani przedmiotów ogólnych: uniwersaliów. Teza, że istnieją tylko konkrety – to konkretyzm.

Argumentacja za konkretyzmem ma postać rozumowania nie wprost.

Coś, co miałoby być powszechnikiem (np. człowiekiem w ogóle) ze względu na pewne przedmioty jednostkowe (tu: ludzi), winno posiadać wszystkie i tylko własności wspólne tym przedmiotom. Przypuśćmy, że pewna własność (np. bycie autorem Króla Ducha) jest swoistością jednego z owych przedmiotów (tu: Juliusza Słowackiego). Zgodnie z (ontologicznym) prawem wyłączonego środka nasz powszechnik ma tę swoistość lub jej nie ma. Nie może jej jednak mieć, gdyż nie jest to własność wspólna przedmiotów jednostkowych pod ten powszechnik podpadających. Nie może jej także nie mieć, gdyż wtedy miałby własność nieposiadania tej swoistości, a to znowu nie jest własnością wspólną owych przedmiotów, skoro nie przysługuje temu wyróżnionemu przedmiotowi.

Konkretyzm może mieć wykładnię reistyczną, zgodnie z którą każdy konkret jest rzeczą – albo inaczej: istnieją tylko rzeczy. Teza, że istnieją tylko rzeczy – to reizm ontologiczny. Reizmowi ontologicznemu można nadać postać somatyzmu, a więc tezy, że każda rzecz jest ciałem (istnieją zatem tylko ciała). Ciała zaś to przedmioty rozciągłe czasoprzestrzennie i bezwładne. Jeśli zgodzić się to także ciało, somatyzm jest rodzajem materializmu.

Reizm ontologiczny jest tezą o tym, co istnieje; natomiast reizm semantyczny jest tezą o tym, jakie wyrażenia, w szczególności zdania, są sensowne. Otóż zgodnie z reizmem semantycznym sensowne są wszystkie i tylko te zdania, które nie zawierają onomatoidów lub są przekładalne na takie zdania. W pierwszym wypadku mają one sens podstawowy (literalny), a w drugim – sens skrótowozastępczy. Onomatoidy zaś – czyli nazwy pozorne – są opozycją względem nazw rzetelnych, tj. nazw konkretów, dokładniej – rzeczy, a ostatecznie – ciał.

Warto stosować się do dyrektywy reizmu semantycznego, żądającej, aby posługiwać się wyłącznie językiem, którego zdania są sensowne w wyłuszczonym wyżej ujęciu. W szczególności w filozofii stosowanie takiego języka – języka reistycznego – zapobiega wielu jałowym sporom, zwłaszcza ontologicznym, a więc np. hipostazowaniu, czyli przypisywaniu istnienia przedmiotom, o których się orzeka zdania pozbawione sensu (reistycznego) lub użyte tylko w sensie skrótowozastępczym. Zagadnienia, będące przedmiotami takich sporów, okazują się bowiem zagadnieniami źle postawionymi.

• Znaczenie i prawda. Klasyczną koncepcję prawdy wolno wysłowić następująco: zdanie jest prawdziwe, gdy jest tak, jak ono głosi. Nie do przyjęcia jest koncepcja nihilistyczna, a więc pogląd, że zdania, w których orzeka się prawdziwość o danym zdaniu, są synonimiczne z samym tym zdaniem. Jest tak, tylko jeżeli słowo „prawdziwy” użyte jest werbalnie, tj. jeżeli zdanie, o którym się orzeka prawdziwość, np. zdanie głoszące, że a jest P, jest wskazane za pomocą ujęcia go w cudzysłów (a więc za pomocą wyrażenia „a jest P”). Jeżeli jednak słowo „prawdziwy” użyte jest realnie, tj. jeżeli zdanie, o którym orzeka się prawdziwość, jest wskazane inaczej (np. na pomocą wyrażenia „jedyne zdanie tego akapitu ujęte w cudzysłów”), to „prawdziwość” nie daje się już w ten sposób wyeliminować.

Klasyczną koncepcję prawdy daje się pogodzić z indeterminizmem logicznym, tj. z odrzuceniem zasady wyłączonego środka, jeśliby miała ona głosić, że każde zdanie jest bądź prawdziwe, bądź fałszywe. Zgodnie z indeterminizmem logicznym – chociaż wszystkie prawdy są wieczne, to nie wszystkie są odwieczne. Prawdy są wieczne, tj. jeżeli jakieś zdanie jest teraz prawdziwe, to pozostanie prawdziwe na zawsze. Ale bywają zdania, które nie są odwiecznie prawdziwe, a więc będąc teraz prawdziwe, nie były prawdziwe zawsze przedtem. Nie będąc także fałszywymi, były wówczas nieokreślone. Jeśli jakieś zdanie jest nieokreślone, to możliwe jest zarówno ono, jak i jego zaprzeczenie. Jeśli zaś jest określone, to jest prawdziwe lub fałszywe. Z kolei jeśli jest prawdziwe, to jest konieczne, a jeśli jest fałszywe, to jest niemożliwe.

• Klasyfikacja rozumowań i klasyfikacja nauk. Analiza procesów rozumowania – czyli „myślenia uzasadniającego” – przemawia za następującą klasyfikacją tych procesów.

Wśród rozumowań należy mianowicie wyodrębnić, z jednej strony, rozumowania dedukcyjne (czyli wnioskowanie i dowodzenie), w których następstwo logiczne uzasadniane jest (w pełni) za pomocą uznanej racji, i rozumowania redukcyjne (czyli sprawdzanie i tłumaczenie), w których to racja logiczna jest uzasadniana (tylko częściowo) za pomocą uznanego następstwa. Z drugiej strony – rozumowania bywają progresywne (czyli wnioskowanie i sprawdzanie), tj. takie, w których szukane jest następstwo danej racji, oraz regresywne (czyli tłumaczenie i dowodzenie), tj. takie, w których szukana jest racja danego następstwa.

Klasyfikacja rozumowań łączona bywa na ogół z klasyfikacją nauk – przede wszystkim na nauki teoretyczne i nauki praktyczne.

Zarówno nauki teoretyczne, jak i praktyczne zmierzają do ustalenia prawdziwych i uzasadnionych zdań o przedmiotach pewnej dziedziny, w szczególności do ustalenia praw. Nauki praktyczne odróżniają się od teoretycznych tym, że w naukach praktycznych ustala się pewne prawdy po to, aby dostarczyć opisu postępowania prowadzącego do powstania określonych rzeczy, oraz że w naukach tych przeważają działania manipulacyjne (np. eksperyment) nad intelektualnymi. Najogólniejszą nauką praktyczną jest prakseologia.

Wspólne naukom teoretycznym i praktycznym jest niezbędność przestrzegania postulatu krytycyzmu, tj, postulatu uznawania wyłącznie zdań uzasadnionych ze względu na posiadaną wiedzę.

• Wielka i mała filozofia. Nazwa „filozofia” jest słowem wysoce wieloznacznym.

Cztery pojęcia filozofii są najważniejsze: uprawianie filozofii można utożsamić bądź z tworzeniem światopoglądu metafizycznego, bądź z poszukiwaniem praktycznego samopoznania, bądź ze wskazywaniem wzorca etycznego, bądź też z budowaniem teorii wiedzy.

Pierwsze rozumienie filozofii pokrywało się z tym, co można nazwać „wielką filozofią”, a dokładniej z tworzeniem wielkich systemów; ostatnie – z tym, co jest „małą filozofią”, a więc z analizą filozoficzną.

Nawet jeśli się uprawia wyłącznie małą filozofię, to warto zawsze mieć na uwadze, że filozofia na tym się nie kończy: po przeprowadzeniu analizy musi przyjś czas na tworzenie systemu.

• Prezentacjonizm. Świat jest poznawalny bezpośrednio: przedmioty poznania dane są wprost, a nie poprzez dane (treści) zmysłowe. Naturalne jest połączenie prezentacjonizmu z obiektywizmem: świat istnieje niezależnie od tego, czy jest, czy też nie jest poznawany.

Podstawą wiedzy jest doświadczenie zewnętrzne: zdania o introspekcji są redukowalne do zdań o ekstraspekcji. Zdania typu „A doznaje tego, że p” należy parafrazować za pomocą zdania literalnie reistycznego „A doznaje tak: p”. Zdania te są literalnie reistyczne, gdyż znika z nich onomatoid „to, że p”: A jest nazwą rzetelną „ciała doznającego”, a ‘p’ jest opisem tego, jak – a nie co – A doznaje (np. widząc coś).

Zdanie introspekcyjne może dostarczyć m.in. wiedzy o tym, jak doznają inne osoby – a nie ja sam. Otóż zdanie głoszące, że ktoś różny od nas takatak doznaje, jesteśmy w stanie zrozumieć tylko jako skrót zdania „A doznaje tak, jak ja, gdybym doznawał tak: p”. Jest to więc imitacjonistyczna koncepcja introspekcji. Doznawanie zostaje tu uniezależnione od istnienia przedmiotu doznawanego: nie trzeba przyjmować istnienia tego, że p, jakichś danych zmysłowych, aby doznawać tak, jak doznaje ktoś doznający w sposób opisywany przez zdanie ‘p’.

• Teoria działania: prakseologia. U podłoża prakseologii – czyli teorii działania (scil. czynu, czynności) – leży realizm praktyczny, tj. postulat trzeźwości w działaniu: liczenia się przy podejmowaniu każdego działania z rzeczywistością – z tym, co było, co jest, i co może być.

Głównymi elementami języka prakseologii są: „sprawca”, „aparatura”, „wytwór” i „cel działania”. Sprawcą danego zdarzenia – stanu lub zmiany jakiegoś przedmiotu – jest osoba, której impuls dowolny (zwykle umyślny nacisk, np. mięśniowy) jest przyczyną tego zdarzenia; zdarzenie owo (nie: rzecz!) jest dziełem sprawcy czynu. Aparatura działania obejmuje narzędzia, którymi posługuje się sprawca, i pomieszczenia, w których dokonywany jest czyn. Przedmiot, którego stan lub zmiana jest dziełem sprawcy danego działania (resp. czynu), jest wytworem tego działania. Szczególnym rodzajem działania są działania umysłowe; ich wytworami są: (a) osoby uwikłane w tę działalność; (b) utwory (scil. wytwory znaczące). Czym innym jest skutek działania zamierzony, a czym innym cel tego działania: celem działania jest ten jego skutek zamierzony „dla którego zajścia wysilał się sprawca”.

Praktycznymi walorami działania jest: skuteczność (prowadzenie do celu) oraz dokładność, udatność i czystość jego wytworów.

Wśród działań są z jednej strony działania proste i złożone, z drugiej zaś – działania jednostkowe i zbiorowe.

Działanie, które ma jeden impuls, jest działaniem prostym. Zbiór działań stanowi działanie złożone, gdy między elementami tego zbioru zachodzi kooperacja pozytywna lub negatywna – gdy jedno działanie stanowi przygotowanie drugiego. Rodzajem działania złożonego jest praca, tj. zbiór działań polegających na pokonywaniu trudności dla zadośćuczynienia czyimś istotnym potrzebom.

Z kolei działanie zbiorowe – w przeciwieństwie do działania jednostkowego – jest to działanie polegające na współdziałaniu co najmniej dwóch osób; współdziałanie to może być kooperacją (współdziałaniem pozytywnym) lub walką (współdziałaniem negatywnym).

Sytuacja walki jest sytuacją przymusową.

Są dwa rodzaje możliwości, leżące w polu zainteresowania prakseologii: możliwość dyspozycjonalna (siły, sprawności i wiedza działającego) i możliwość sytuacyjna (zewnętrzne okoliczności działania). Sytuacja przymusowa – jest sytuacją braku możliwości wyboru działania. Sytuacja taka jest czynnikiem postępu sprawności osoby działającej; dlatego niesłuszne jest usuwanie sytuacji przymusowych: szkodzi ono postępowi w ogóle, rodząc postawę konsumpcyjną.

• Dyrektywy praktyczne. Najważniejszym składnikiem prakseologii – jako teorii skutecznego działania – są dyrektywy praktyczne, a więc rzeczowe zdania normatywne o postaci: „Aby osiągnąć toato wtedyawtedy, dobrze jest zrobić tamtoatamto”. Zwrot „dobrze jest” bywa w tych dyrektywach rozumiany albo jako warunek dostateczny (czyli synonim „wystarczy”), albo jako warunek konieczny (czyli synonim „należy”). Zrobić zaś coś to tyle, co podjąć pewien ciąg działań prostych, polegających na umyślnym i dowolnym (tj. mającym swe źródło w impulsie dowolnym) wywarciu nacisku na coś, sprawiającym – a więc powodującym – powstanie czegoś.

Przyjmijmy, że dyrektywa praktyczna określa, że warunkiem osiągnięcia danej rzeczy w określonych okolicznościach jest zrobienie pewnej innej rzeczy. Podstawą teoretyczną takiej dyrektywy jest przekonanie o zachodzeniu związku przyczynowego między zajściem obu tych rzeczy. Wywołanie zamierzonej rzeczy wymaga zastosowania określonego tworzywa i narzędzi, czyli – ogólnie – określonej bazy technicznej. Z kolei zrobienie rzeczy, która jest warunkiem wywołania rzeczy zamierzonej – to ciąg rozmyślnych (intencjonalnych) działań.

Prakseologia dostarcza teorii organizacji takich działań. Są one oceniane pod względem skuteczności – ewentualnie różnego stopnia. Skuteczne jest działanie, prowadzące do zamierzonego skutku; działanie, odwodzące od owego skutku – to działanie przeciwskuteczne. Pozostałe działania są – z tego punktu widzenia – nieskuteczne (lub nieprzeciwskuteczne).

Ocena prakseologiczna działań dotyczy też ich racjonalności. Racjonalne rzeczowo jest działanie o prawdziwej podstawie teoretycznej; racjonalne metodologicznie – działanie, którego podstawa teoretyczna jest dostatecznie uzasadniona.

Tak rozumiana skuteczność działań i racjonalność obu rodzajów są od siebie – jak widać – wzajemnie niezależnie.

Podstawową dyrektywą prakseologiczną jest dyrektywa aktywizacji osoby działającej, tj. rozwijania całej jej energii potrzebnej do spełnienia zadania. Na liście dyrektyw prakseologicznych są także: (a) dyrektywa instrumentalizacji działania, tj. zwiększania udziału aparatury w działaniu; (b) dyrektywa, aby w chwili rozpoczęcia działania było ono w pełni przygotowane (tj. dobrze zaplanowane); (c) obowiązująca ze względu na skuteczność współdziałania – dyrektywa integracji działań (wokół przyjętego celu); (d) ważna w wypadku walki (tj. tzw. kooperacji negatywnej) – dyrektywa stwarzania trudności przeciwnikowi, przy czym za zwycięstwo w walce uważa się „odebranie przeciwnikowi możliwości sprzeciwiania się celowi zwycięzcy”.

• Altruizm lokalny. Czym innym są normy (np. „Nie rób tegoatego!”), a czym innym zdania normatywne. Zdania normatywne, niezależnie od tego, czy są takie, o których była już mowa – czyli rzeczowe – czy też emocjonalne (typu „Robić toato jest rzeczą dobrą/złą”), są zdaniami oznajmiającymi, a więc podlegającymi ocenie pod względem prawdziwości i zasadności. Normy natomiast – chociaż podlegają ocenie pod względem zasadności – pozbawione są wartości logicznej. Nie pytamy o to, czy są one prawdziwe lub fałszywe, lecz co najwyżej o to, czy obowiązują czy nie.

Wszystko przemawia za absolutyzmem (meta)etycznym: mimo zmienności norm istnieją bezwzględne kryteria moralne, pozwalające rozstrzygnąć, które z norm są obowiązujące, a które nie.

Etyka jest niezależna; w szczególności jest niezależna od światopoglądu – w tym od światopoglądu religijnego. (Należy przy tym odróżniać ateizm, tj. odrzucenie istnienia Boga, od bezbożnictwa, tj. obrażania uczuć ludzi wierzących.) Systemu etycznego nie powinno się więc uzasadniać światopoglądowo. Normy etyczne powinny być uzasadniane za pomocą procedury indukcyjnej wspartej intuicjami moralnymi, których źródłem jest sumienie. Wygląda do tak: Najpierw intuicyjnie rozpoznajemy czyny ewidentnie dobre (czyli „czcigodne”) lub ewidentnie złe (czyli „haniebne”), a następnie wyabstrahowujemy z nich istotę czcigodności i haniebności. W efekcie otrzymujemy dwie podstawowe normy etyczne: pozytywną i negatywną. Norma pozytywna ma postać: Powinieneś ludziom czynić dobro. Norma negatywna zaś brzmi: Nie powinieneś ludziom czynić zła ponad niezbędną potrzebę. To jest właśnie altruizm lokalny.

Naczelną cnotą moralną jest opiekuńczość, a odpowiadającą jej przywarą moralną jest samolubność. System etyczny, uważający opiekuńczość za naczelną cnotę moralną bywa nazywany „etyką spolegliwego opiekuna”. Działanie opiekuna polegać powinno przede wszystkim na zapobieganiu i usuwaniu nieszczęścia ludzkiego; stąd etyka spolegliwego opiekuna jest systemem minimalistycznym.

Na gruncie etyki spolegliwego opiekuna naczelna norma etyczna przybiera postać: Zachowuj się tak, jak zachowuje się spolegliwy (czyli odpowiedzialny) opiekun – bądź mężny, ofiarny, prawy i opanowany w zwalczaniu istniejącego zła i zapobieganiu złu większemu niż istniejące. Norma ta ma też swoją wersję swobodniejszą – w postaci czterech zaleceń: (1) lub robić coś, (2) kochaj kogoś, (3) nie bądź gałganem i (4) żyj poważnie.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Przymusiała, Andrzej: • 1967 – Bibliografia prac Tadeusza Kotarbińskiego. W: [Czeżowski 1967^r], s. 635–674. • 2006 – Bibliografia Tadeusza Kotarbińskiego. Lb., FPr, ss. 166.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1915^k – Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera. K., AU, ss. 152. • 1924^k – Kurs logiki. Wykłady w semestrze zimowym 1923–1924 (skr. pow.). W., KRKFSUW, ss. 230. • 1925^k – Logika. Skrypt z wykładów wygłoszonych w trymestrze jesiennym 1924–1925 r. akademickiego. W., KFSUW, ss. 168. • 1926^k – Elementy logiki formalnej, teorii poznania i metodologii. W., WKFiKP, ss. 304. • 1929^k – Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, L., O, ss. VIII+484. 1947. Cz. I–II. W., ASW, ss. IV+344+306. 1961². Ww., O., ss. 648. 1986³, W., PWN, ss. 510. Przekł. ang.: Gnosiology: The Scientific Approach to the Theory of Knowledge. Ox. & Ww. 1966, PP & O, ss. XIV+548. • 1934^k – Czyn. L., KA, ss. 32. 1937², ss. 34. • 1938^k – Z zagadnień ogólnej teorii walki. W., WSPTWW, ss. 94. • 1947^k – Kurs logiki dla prawników (skr. pow.). Ł., KPESUŁ, ss. 128. 1949². Ł., SAŁ, ss. 140. 1950³, ss. 162. • 1951^k – Kurs logiki dla prawników. W., GW, ss. 256. 1953². W., PWN, ss. 194. 1955³, ss. 214. 1960⁴, ss. 244. 1961⁵, ss. 216. 1963⁶. 1963⁷. 1963⁸. • 1955^k – Traktat o dobrej robocie. Ww., O, ss. 360. 1958², ss. 366. 1964³, ss. 532. 1969⁴, ss. 606. 1973⁵. 1975⁶, ss. 552. 1982⁷, ss. 552. Przekł. ang.: Praxiology: An Introduction to the Sciences of Efficient Action. Ox. & W. 1965, PP & PWN, ss. 220. Przekł. czes.: Praxéologie. Pr. 1972, Ac, ss. 266. Przekł. serb.-chorw.: Traktat o dobrom delanju. Bg. 1964, Nol, ss. 264. • 1957a^k – O pojęciu metody. W., WUW, ss. 16. Przekł. franc.: De la notion de méthode. Nous nous demandons: qu’est-ce que la méthode? RMM a. LXII (1957) nr 2 s. 187–199. • 1957b^k – Wykłady z dziejów logiki. Ww., O, ss. 252. 1985², W., PWN, ss. 226. Przekł. franc.: Leçons sur l’histoire de la logique. Ps. & W. 1964, PUF & PWN, ss. X+388. • 1959a^k – La logique en Pologne. Son originalité et les influences étranères. R., AS, ss. 24. • 1959b^k – La science en Pologne Populaire. 1944–1959. W., ÉSP, ss. 44. • 1960^k (z: Leopold Infeld i Bertrand Russell) – Przykład indywidualny kształtowania się postawy wolnomyślicielskiej. Religia i ja. Dlaczego nie jestem chrześcijaninem. W., KW, ss. 48 [nie zawiera tekstu Bertranda Russella]. 1962², ss. 74. 1981³. 1984⁴, ss. 78. • 1963^k (z: Andrzej Ehrlich i Jan Zieleniewski) – Współodpowiedzialność i współsprawstwo. W., POPOPPAN, ss. 60. • 1965^k – Les origines de la praxéologie. W., PWN, ss. 18. • 1972^k – Abecadło praktyczności. W., WP, ss. 84. 1974². • 1990–2003^k – Dzieła wszystkie. Ww., O. T. I. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. 1990, ss. VIII+426. T. II. Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk. 1993, ss. 534. T. III. Wykłady z dziejów logiki. 1990, ss. 238. T. IV. Historia filozofii. 1995, ss. 332. T. V. Traktat o dobrej robocie. 2000, ss. 320. T. VI. Prakseologia. Cz. I. 1999, ss. 462. T. VII. Prakseologia. Cz. II. 2003, ss. 670.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1954^r – Jean le Rond d’Alembert. Wstęp do encyklopedii. W., PWN, ss. XXII+188. • 1957^r (z: Jerzy Eugeniusz Płomieński) – Stanisław Ignacy Witkiewicz. Człowiek i twórca. Księga pamiątkowa. W., PIW, ss. 406. • 1972^r (z: Eugeniusz Geblewicz, Zdzisław Kowalewski i Wanda Osińska) – Problemy epistemologii pragmatycznej. Materiały z posiedzeń Konwersatorium Naukoznawczego Polskiej Akademii Nauk. Ww., O, ss. 284. • 1977^r (z: Eugeniusz Geblewicz i Wanda Osińska) – Nowe specjalności w nauce współczesnej. Ww., O, ss. 294.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1913^z – Szkice praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu, W., KaM, ss. X+178. • 1956a^z – Sprawność i błąd. Z myślą o dobrej robocie nauczyciela. W., PZWS, ss. 102. 1957², ss. 122. 1960³, ss. 166. 1966⁴, ss. 210. 1966⁵, ss. 306. • 1956b^z – Sprawy sumienia. W., KW, ss. 42. • 1957–1958^z – Wybór pism. T. I. Myśli o działaniu. T. II. Myśli o myśleniu. W., PWN, ss. 734+936. • 1962^z – Myśli o dobrej robocie. W., LSW, ss. 34. • 1963^z – Избранные произведения. Ma., IIL, ss. 912. • 1966^z – Medytacje o życiu godziwym. W., WP, ss. 178. 1967², ss. 198. 1967³, ss. 182. 1985⁴, ss. 166. 1986⁵. • 1968^z – Hasło dobrej roboty. W., WP, ss. 368. 1984², ss. 234. • 1970^z – Studia z zakresu filozofii, etyki i nauk społecznych. W., O, ss. 508. • 1979^z – Szkice z historii filozofii i logiki. W., PWN, ss. 310. • 1986a^z – Drogi dociekań własnych. Fragmenty filozoficzne. W., PWN, ss. 396. • 1986b^z – Myśli o ludziach i ludzkich sprawach. Ww., O, ss. XXIV+346. • 1987^z – Pisma etyczne. Ww., O, ss. 520. • 1989^z – Żyć zacnie. W., NK, ss. 172.

1.4. Artykuły:

• 1913a – O rozszerzaniu sfery czynu. PF r. XVI z. 2–3 s. 271–286. • 1913b – Teoretyk i praktyk wobec przyszłości. Notatka metodologiczna. NT r. VIII z. 6–7 s. 269–276. • 1913c – Zagadnienie istnienia przyszłości. PF r. XVI z. 1 s. 74–92. • 1914a – Metoda konstrukcyjna i rozumowanie osobiste. PF r. XVII z. 2 s. 164–182. • 1914b – Utylitaryzm a etyka litości. NT r. IX z. 1–2 s. 1–7. • 1915a – Dążności rozkładowe postępu wiedzy. PF r. XVIII z. 1–2 s. 1–19. • 1915b – W sprawie potrzeb nauk filozoficznych na uniwersytecie. PF r. XVIII z. 3–4 s. 314–318. • 1916 – Wspomnienie pozgonne [o Władysławie Weryże]. PF r. XIX z. 4 s. 249–252. • 1918 – W sprawie potrzeb filozofii u nas. NPJPOR t. I s. 443–452. • 1920a – Czy wydziały filozoficzne uniwersytetów mają być wydziałami nauczycielskimi? NPJPOR t. III s. 43–50. • 1920b – Sprawa istnienia przedmiotów idealnych. PF r. XXIII s. 149–170. • 1921–1922 – O potrzebie zaniechania wyrazów „filozofia”, „filozof”, „filozoficzny” itp. RF t. XVI nr 6–7 s. 81–86. • 1922a – Odpowiedź [polemistom]. PF r. XXV z. 4 s. 535–540. • 1922b – O istocie doświadczenia wewnętrznego. PF r. XXV z. 2 s. 184–196. • 1922–1923 – Wincenty Lutosławski. Zadania logiczne (rec.). RF t. VII nr 4–5 s. 51a–55a. • 1923a – O sposobach prowadzenia sporów. PrzW r. III t. IV nr 26 s. 170–185. • 1923b – Pojęcie zewnętrznej możności działania. PF r. XXVI z. 1–2 s. 63–67. • 1923c – Pozytywizm A. Comte’a. EW t. IX z. 10 s. 1–6. • 1925a – Logika dla nauczycieli a logika matematyczna. RF t. IX nr 9–10 s. 121–128. • 1925b – O stosunku sprawstwa. PF r. XXVIII z. 3–4 s. 137–151. • 1926 – Myśl przewodnia metodologii Franciszka Bacona. PF r. XXIX z. 3–4 s. 133–154. • 1927 – Zasady teorii czynu. PF r. XXX z. 4 s. 273–274. • 1928 – Kazimierz Twardowski. Rozprawy i artykuły filozoficzne (rec.). KF t. VI z. 1 s. 102–104. • 1929a – Analiza materializmu. Rekonstrukcja odczytu. SłP r. XXXIII nr 69 s. 7–8. • 1929b – O zdolnościach cechujących badacza. NPJPOR t. XI s. 284–298. • 1930a – Jan Łukasiewicz. Elementy logiki matematycznej (rec.). PF r. XXXIII z. 1–2 s. 174–179. • 1930b – Realizm radykalny. PF r. XXXIII z. 4 s. 269–272. Przekł. franc.: Le réalisme radical, P7ICP s. 187–190. • 1930–1931 – Uwagi na temat reizmu. RF t. XII nr 1–10 s. 7–12. • 1931a – O różnych znaczeniach słowa „materializm”. W: [Księga PTF 1931], s. 16–30. • 1931b – Wrażenia z VII Międzynarodowego Zjazdu Filozoficznego w Oxfordzie. RF t. XII nr 1–10 s. 1–7. • 1931c – Wspomnienia z VII Międzynarodowego Zjazdu Filozoficznego w Oxfordzie. PWar r. III z. 2 s. 3–16. • 1931d – Zasady reizmu. SPTPN t. V nr 1 s. 16–18. • 1932a – Program Bacona. PH (L.) r. VII z. 4–5 s. 371–392. • 1932b – Zmierzch i odrodzenie doktoratu filozofii. Kult r. II nr 6 s. 2. • 1933a – Bacon o przyszłości nauki. NPJOR t. XVII s. 1–16. • 1933b – Czyn. W: [Łempicki Z. (red.) 1933–1939]. T. I, szp. 1137–1144. • 1933c – Grundlinien und Tendenzen der Philosophie in Polen. SR J. V H. 4 s. 218–229. Przekł. pol.: Główne kierunki i tendencje filozofii w Polsce. W: [Kotarbiński 1957–1958^z]. T. I, s. 733–749. • 1934a – Ideały. WŻ r. IX z. 6 s. 449–457, z. 7 s. 529–537. • 1934b – W sprawie pojęcia prawdy. Alfred Tarski. Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych (rec.). PF r. XXXVII z. 1 s. 85–91. • 1935a – The Development of the Main Problem in the Methodology of Francis Bacon. SP v. I s. 107–117. • 1935b – Kultura filozoficzna. WŻ r. X z. 6 s. 440–451. • 1935c – Zasadnicze myśli pansomatyzmu. PF r. XXXVIII z. 4 s. 283–294. Przekł. niem.: Grundgedanken des pansomatismus. ACIPS s. 65–73. • 1936a – Les idées fondamentales de la théorie générale de la lutte. Ph v. I f. 1–4 s. 197–214. Przekł. ang.: The Fundamental Ideas of Pansomatism. Min LXIV nr 256 s. 488–500. • 1936b – Stanisław Ignacy Witkiewicz. Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (rec.). PF r. XXXIX z. 2 s. 168–177. • 1937a – Czynniki krępujące swobodę myśliciela. W: [Ostoja-Chrostowski (red.) 1937], s. 106–116. • 1937b – Idée de la méthodologie générale. Praxéologie. T9CIP f. 4 s. 190–194. • 1937c – Kazimierz Twardowski. PF r. XL z. 1 s. 3–7. • 1937d – O tak zwanej miłości bliźniego. PSp r. XI nr 10–11 s. 222–228. • 1937e – Rozmowy o rozterce. WŻ r. XII z. 6 s. 369–382. • 1937f – Słowo wstępne do: [Nilsson 1937], s. 7–9. • 1937g – Z dziejów pojęcia teorii adekwatnej. PF r. XL z. 3 s. 264–270. • 1938 – O istocie i zadaniach metodologii ogólnej (prakseologii). PF r. XLI z. 1 s. 68–75. • 1946a – Antynomie sprawnego działania. NK r. I nr 3 s. 3–4. • 1946b – Zasady dobrej roboty. MW t. I nr 1 s. 25–41. Przekł. franc.: Principes de bon travail. SP v. III s. 177–202. • 1947a – Prakseologia. ŻSzk r. II nr 11 s. 329–332. • 1947b – Przegląd problematyki logiczno-semantycznej. SŁTN r. II nr 1–3 s. 46–53. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 60–69. Przekł. ang.: A Survey of Logical and Semantic Problems. W: [Pelc 1979^r], s. 31–39. • 1947c – W sprawie organizacji i reorganizacji studiów filozoficznych. NS r. III nr 3–4 s. 52–58. • 1948a – Kilka słów o walorach nauki. W: [3 lata pracy… 1948], s. 3–4. • 1948b – O istocie oceny etycznej. PF r. XLIV z. 1–3 s. 114–119. Przekł. franc.: Ce qu’il y a d’essentiel dans l’appréciation morale. P10ICP Am. f. 1 s. 475–478. • 1948c – O urabianiu poglądu na świat i życie. Pł r. III nr 8 s. 5–7. • 1948d – Realizm praktyczny. MW r. III nr 5 s. 145–154. • 1949a – O lekceważeniu ewolucyjnego punktu widzenia w metodologii humanistyki. MW r. IV nr 1–2 s. 3–10. • 1949b – O postawie reistycznej, czyli konkretystycznej. MW r. IV nr 10 s. 3–11. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 70–82. Przekł. ang.: The Reistic or Concretistic Approach. W: [Pelc 1979^r], s. 40–51. • 1949–1950 – Les valeurs techniques de l’activité. SP v. IV s. 151–169. • 1950 – Z dziejów klasyfikacji nauk. ŻN r. V nr 3–4 s. 232–252. • 1951a – Biblioteka Klasyków Filozofii. MF r. I nr 1–2 s. 68–73. • 1951b – Zadania swoiste logiki szkolnej. NS r. II nr 5 s. 327–339. • 1952a – Humanistyka bez hipostaz. Próba eliminacji hipostaz ze świata pojęć nauk humanistycznych. MF r. II nr 1 s. 257–270. • 1952b – Łódzkie Towarzystwo Naukowe. PNHS t. II s. 328–336. • 1952c – Odpowiedź [na tekst Bronisława Baczki]. MF r. II nr 2 s. 315–330. • 1952d – W sprawie artykułu „Legenda o Kazimierzu Twardowskim” [Henryka Hollanda]. MF r. II nr 4 s. 356–358. • 1952e – Wstęp do: [Condillac 1952], s. VII–XXV. • 1953 – La notion de l’action. A11CIP v. VII (Psychologie philosophique) s. 169–174. • 1954a – Wstęp do: [d’Alembert 1954], s. VII–XXI. • 1954b – Z zagadnień klasyfikacji nazw. RKJŁTN t. I s. 9–24. • 1955 – Kryzys logiki. MF r. V nr 1 s. 223–228. • 1956a – La logique en Pologne (1945–1955). ÉPh a. XI nr 2 s. 234–241. • 1956b – O etyce niezależnej. Kron r. II nr 21 s. 1–4. • 1956c – O tłumaczeniu polskim Zeszytów filozoficznych Lenina. ZPNP z. 12 s. 11–17. • 1956d – Pojęcie istoty rzeczy. MF r. VI nr 3 s. 135–146. • 1956e – Sprawa logiki w przededniu rozstrzygnięć. MF r. VI nr 2 s. 121–125. • 1956f – Treść i zakres pojęcia metodologii. MF r. VI nr 4 s. 97–105. • 1957a – Dążenia zrzeszeń naukowych w toku dziejów. NP r. V nr 2 s. 1–11. • 1957b – Filozof. SF r. I nr 1 s. 4–16. • 1957c – Filozofia St. I. Witkiewicza. W: [Kotarbiński i Płomieński 1957^r], s. 11–20. • 1957d – O Warszawskiej Szkole Filozoficznej. St r. XII nr 7 s. 4. • 1957e – La philosophie dans la Pologne contemporaine. Ss a. XII nr 137 s. 29–38. Toż w: [Klibansky (red.) 1957], s. 224–235. • 1957f – Wychowanie intelektualne. KPed r. II nr 3 s. 6–17. • 1958a – Fazy rozwojowe konkretyzmu. SF r. II nr 4 s. 3–13. • 1958b – Jan Łukasiewicz’s Works on the History of Logic. SL v. VIII s. 57–62. • 1958c – Myśli o nauce. KS t. II nr 1 s. 13–23. Przekł. ang.: Reflections on Science. RPAS v. III (1958) nr 1 s. 1–11. Przekł. ros.: О науке. ЖПAн v. III (1958) nr 1 s. 1–12. • 1958d – La participation de la pensée à l’action et de l’action à la pensée. ZPNP z. 15 s. 46–53. • 1958e – Próba redukcji poznania psychologicznego do ekstraspekcji. Przyczynek metodologiczny do problemu poznawania natury ludzkiej. SF r. II nr 5 s. 138–141. Przekł. franc.: Essai de réduire de la connaissance psychologique à l’extraspection. A12CIF t. V s. 294–299. • 1958f – Problèmes d’une éthique indépendante. ME a. VII nr 28 s. 1–14. • 1958g – Qu’est-ce que rationaliser? Ss a. XIII nr 150 s. 51–54. • 1958h – Słowo wstępne do: [Krzywicki 1958], s. 6–11. • 1958i – Zadania i perspektywy ogólnej teorii sprawnego działania. NP r. VI nr 3 s. 1–5. • 1958j – Zasady etyki niezależnej. SF r. II nr 1 s. 3–13. Przekł. wł.: I principi di un’etica indipendente. RidF v. L (1959) nr 1 s. 3–14. • 1958k – Osnovni postulat konkretizma. Filoz g. III nr 3–4 s. 89–96. • 1959a – Słowo wstępne do: [Bacon 1959], s. VII–XV. • 1959b – Styl pracy Kazimierza Twardowskiego. RF t. XIX nr 1–2 s. 1–4. • 1959c – Wstęp do: Leon Petrażycki. Wstęp do nauki prawa i moralności. Podstawy psychologii emocjonalnej. W., PWN, s. 5–10. • 1960a – The Concept of Action. JPh v. LVII nr 7 s. 215–222. • 1960b – Rodzaje zdań prakseologicznych i sposoby ich uzasadniania. KS t. IV nr 4 s. 3–16. Przekł. ang.: Praxiological Sentences and How They Are Proved. W: [Nagel, Suppes i Tarski 1962^r], s. 211–223. • 1960c – Osiągnięcia nauki w 15-leciu Polski Ludowej. NP t. VIII nr 1 s. 52. • 1960d – Основни въпроси на праксеологията. FiM nr 1 s. 35–42. • 1960e – Przedmowa do: [Pszczołowski 1960^k], s. 5–7. • 1960f – Technika i humanizm. RuPed (W.) r. II nr 3 s. 1–8. • 1961a – The Aspirations of Praxiologists. Mth v. XIII nr 51–52 s. 163–173. • 1961b – Grundfragen der Praxeologie oder der Lehre von wirksamen Handeln. ÖOH J. III H. 1 s. 1–13. • 1961c – Postulates for Economic Models of Action. Mth v. XIII nr 51–52 s. 175–187. • 1961d – Przegląd form ekonomiczności z prakseologicznego punktu widzenia. BTNOK nr 1–12 s. 1–3. • 1961e – Rozwój prakseologii. KS t. V nr 4 s. 3–15. Przekł. ang.: The Development of Praxiology. PWeek v. I (1962) nr 6 s. 11–14, nr 6 s. 13–17. Przekł. franc.: Le développement de la praxéologie. HPol v. I (1962) nr 7 s. 12–15, nr 8 s. 13–17. Przekł. ros.: Развитие праксиологии. ПОб v. I (1962) nr 12 s. 11–15, nr 13 s. 7–11. • 1961f – Słowo wstępne do: [Dunn, Klineberg i Lévi-Strauss 1961], s. 5–7. • 1961g – The Basic Postulate of Concretism. ZSS J. I H. 3 s. 79–87. • 1961h – The Property of a Good Plan. Mth v. XIII nr 51–52 s. 189–201. • 1961i – Walory dobrego planu. NP r. IX nr 1 s. 47–58. Przekł. ang.: The Values of a Good Plan. RPAS v. VII (1962) nr 1 s. 1–12. Przekł. ros.: Достоинства доброкачественного плана. ЖПAн v. VII (1962) nr 1 s. 1–10. • 1962a – Prakseologia. KPed r. VII nr 3 s. 31–74. • 1962b – Uwagi o znaczeniu wyrazów. RKJŁTN t. VIII s. 7–12. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 83–89. Przekł. ang.: Comments on the Meaning of Words. W: [Pelc 1979^r], s. 52–58. • 1963a – L’éristique – cas particulier de théorie de la lutte. LA a. VI nr 21–24 s. 19–29. • 1963b – Spór o desygnat. PrF t. XVIII z. 1 s. 83–89. Toż w: [Pelc 1971^r], s. 90–95. Przekł. ang.: The Controversy over Designata. W: [Pelc 1979^r], s. 59–64. • 1964a – Analiza i konstrukcja pojęć podmiotu działającego i kultury. KPed r. IX nr 4 s. 11–17. Przekł. franc.: L’analyse et la construction de la notion sujet agissant et de la civilisation. M13CIF t. VI s. 317–324. • 1964b – Błąd praktyczny. SF r. VIII nr 2 s. 17–30. Przekł. ang.: Practical Error. DYP v. I (1964) s. 65–71. • 1964c – Logika szkolna, jej problematyka i znaczenie dla pedagogiki. W: [Korniszewski 1964^r], s. 22–39. • 1964d – O Kazimierzu Ajdukiewiczu. W: [Rozprawy… 1964], s. 7–10. • 1964e – Les problème de la praxiologie ou théorie générale de l’activité efficace. RFFÉ t. 154 nr 4 s. 453–472. • 1964f – Przegląd problemów nauk o nauce. P r. XX nr 12 s. 706–708. • 1964g – Słowo wstępne do: [Ambroziewicz 1964], s. 5–6. • 1964h – Słowo wstępne do: [Biegeleisen-Żelazowski 1964^k], s. 3–4. • 1964i – Znaczenie logiki w pracy nauczyciela. ŻSzk r. XIX nr 9 s. 459–461. • 1965a – O Kazimierzu Twardowskim. W: [Twardowski 1965^k], s. V–VI. • 1965b – O pożytkach płynących z uprawiania prakseologii. MPr nr 20 s. 5–12. • 1965c – Praxiology and Economics. W: [On Politicial Economy… 1965], s. 303–312. Przekł. pol.: Prakseologia i ekonomia. W: [Kotarbiński 1955^k/1969⁴], s. 378–393. • 1965d – Przedmowa do: [Scholz 1965], s. 5–7. • 1965e – Przegląd problemów nauk o nauce. ZN t. I z. 2–3 s. 5–24. • 1965f – Psychological Propositions. W: [Wolman (red.) 1965], s. 44–49. • 1965g – Znawstwo zagadnień organizacyjnych. MPr nr 21 s. 3–16. • 1966a – Arystoteles. W: [Krońska (red.) 1966], szp. 34–47. • 1966b – Francis Bacon. W: [Krońska (red.) 1966], szp. 69–78. • 1966c – Humanistyka w szkole średniej. KPed r. XI nr 3 s. 3–12. • 1966d – Millenary Reflections. PPer v. IX nr 6 s. 3–7. • 1966e – Myślenie jako postać działania. Arg r. X nr 15 s. 1, 4–5. • 1966f – Oskar Lange, sojusznik prakseologów. Pr nr 23 s. 71–110. • 1966g – Kazimierz Twardowski. Pisma filozoficzne (rec.). KS t. X nr 3 s. 189–192. • 1966h – Słowo wstępne do: [Bolzano 1966], s. XI–XXIII. • 1966i – Zasady dobrego planu. ŻSW r. XIV nr 7–8 s. 290–294. • 1967a – Obraz rozmyślań własnych. W: [Czeżowski 1967^r], s. 7–14. • 1967b – Franciszek Brentano jako reista. SF r. XI nr 2 s. 31–43. • 1967c – Przedmowa do: [Lepalczyk i Radlińska 1967], s. 5–7. • 1967d – Słowo wstępne do: [Rudniański 1967a^k], s. 5–6. • 1967e – Zdania praktyczne a zdania teoretyczne. Pr nr 28 s. 9–13. • 1968a – La philosophie de la technique de Dupréel. RIP v. XXII nr 83–84 s. 156–166. • 1968b – Przykład sposobu korzystania z zasad dobrej roboty. Pr nr 29 s. 3–13. • 1968–1969 – The Tasks and Problems of Praxiology. Pr nr 31 s. 7–27. • 1969 – Zagadnienie produkcyjności usług. Pr nr 33 s. 3–10. • 1970 – Dupréla filozofia techniki. Pr nr 35 s. 3–14. • 1971a – Determinizm i fatalizm w obliczu sprawstwa. SF r. XV nr 2 s. 3–12. • 1971b – Główne myśli Karola Adamieckiego. Pr nr 39–40 s. 7–17. • 1972a – Pojęcia i zagadnienia metodologii ogólnej i metodologii nauk praktycznych. SF r. XVI nr 1 s. 5–12. Przekł. ang.: Concepts and Problems in General Methodology and Methodology of the Practical Sciences. W: [Przełęcki i Wójcicki 1977^r], s. 279–289. • 1972b – Słowo wstępne do: [Sokołowski S. 1972a^k], s. 7–9. • 1973a – Przedmowa do: [Schopenhauer 1973], s. 5–7. 1976². 1983³. • 1973b – Teleologia a prakseologia. Pr nr 47–48 s. 7–13. • 1974a – Jan Zieleniewski – człowiek i dzieło. Pr nr 50 s. 27–28. • 1974b – Od tematu do Traktatu. Pr nr 50 s. 7–12. • 1975 – Eugeniusz Geblewicz jakim Go pamiętamy. Pr nr 54 s. 3–4. • 1986 – Tezy etyki niezależnej. RF t. XLIII nr 3–4 s. 239–241.

2. Publicystyka:

Liczne teksty publicystyczne zawarte są m.in. w międzywojennym czasopiśmie Racjonalista (1930–1933). Poniżej – wybór pozycji publicystycznych z innych czasopism.

1933^p – Namiętności naukowe. SłN nr 2 s. 1–6. Toż w: Ea r. II nr 38 s. 12–14. • 1936^p – Idea wolności. Ea r. V nr 1 s. 5–7, nr 2 s. 11–14. • 1946^p – Funkcje społeczne szkoły wyższej. SyW r. II nr 1 s. 10–19. • 1955^p – Rola logiki w kształceniu ucznia i nauczyciela. GN r. XXXIV nr 7 s. 3–4. • 1956a^p – Kwestia drażliwa. GN r. XXXV nr 41 s. 1. • 1956b^p – Nauczyciele sztuki nauczania. GN r. XXXV nr 16 s. 3. • 1958a^p – Jak zacząłem filozofować, jak filozofuję i jak innym radzę to czynić. Pol r. II nr 8 s. 1, 11. • 1958b^p – O pięknie, brzydocie i wychowaniu estetycznym. GN r. XXXVII nr 47 s. 4. • 1958c^p – Osiągnięcia humanistyki polskiej w roku 1958. ŻW r. XV nr 313 s. 4. • 1959a^p – O pojęciach pracy fizycznej i umysłowej. GN r. XXXVIII nr 8 s. 1. • 1959b^p – Rationaliser: voilà le moyen de rapprocher différentes civilisations. PerP a. II nr 1–2 s. 3–9. Przekł. ang.: Rational Thinking and Civilisation. PPer v. II nr 1–2 s. 3–9. • 1960a^p – Darwin i uniwersalny ewolucjonizm. Arg r. IV nr 2 s. 1, 3. • 1960b^p – Przykład indywidualny kształtowania się postawy wolnomyślicielskiej. W: [Infeld, Kotarbiński i Russell 1960^k], s. 3–16. • 1961–1962^p – Fr. Bacon. F r. XVI z. 150 s. 13–15, 17. • 1961^p – Sprawność i dzielność. Arg r. V nr 15 s. 1, 10. • 1962^p – Przegląd ocen praktycznych działania. WPr nr 24 s. 1–15. • 1963a^p – O kulturze filozoficznej humanisty. Arg r. VII nr 15 s. 1, 10–11. • 1963b^p – Prakseologia – czyli zasady sprawnego działania. Arg r. VII nr 19 s. 1, 10–11, nr 20 s. 3–4. • 1964^p – Uzasadnienie praw człowieka. Arg r. VIII nr 40 s. 1, 4. • 1964–1965^p – Pogwarki na rozdrożach. ŻL (K.) r. XIV nr 49 s. 1–2, nr 50 s. 3, nr 51 s. 3, nr 52 s. 3; r. XV nr 1 s. 3, nr 2 s. 3, nr 3 s. 3, nr 4 s. 3, nr 8 s. 3, nr 10 s. 3, nr 11 s. 3, nr 13 s. 3, nr 14 s. 3. • 1969 – Zagajenie. Pr nr 32 (nr sp. Problem jakości w produkcji) s. 3. • 2006^p – Poczta do Karmelu. Korespondencja Tadeusza Kotarbińskiego i Marii Kuźnickiej z lat 1945–1973. W., IFiSPAN, ss. 164.

3. Teksty literackie:

• 1956^l – Wesołe smutki. W., PWN, ss. 70. 1957², ss. 98. 1966³, ss. 154. • 1970^l – Rytmy i rymy. Poezje. W., Cz, ss. 126. • 1972^l – Wiązanki. Poezje. W., Cz, ss. 84. • 1984a^l – Poezje wybrane. W., LSW, ss. 178. • 1984b^l – Aforyzmy. PPol r. XXXVIII nr 5 s. 18–19. • 1986^l – Aforyzmy i myśli. W., PIW, ss. 60. • 1991^l – Myśli i słowa. ZG, WSPZG, ss. 50.

4. Przekłady:

■ Dostojewski, Teodor: • 1908 – Biesy. Cz. I–VIII. W., BDW, ss. 138+144+160+152+160+152+142+142.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Ajdukiewicz, Kazimierz: • 1930 – Tadeusz Kotarbiński. Elementy teorii poznania (rec.). PF r. XXXIII z. 1–2 s. 140–160. ■ Baczko, Bronisław: • 1951 – O poglądach filozoficznych i społeczno-politycznych Tadeusza Kotarbińskiego. MF r. I nr 1–2 s. 247–289. ■ Banajski, Ryszard & Gasparski, Wojciech & Lewicka-Strzałecka, Anna (red.): • 2006 – Myśl Tadeusza Kotarbińskiego i jej współczesna recepcja. W., TNP, ss. 150. ■ Choroszy, Jan F.: • 1997 – Poglądy etyczne Tadeusza Kotarbińskiego. Ww., WUWr, ss. 292. ■ Czeżowski, Tadeusz: • 1976 – O etyce niezależnej Tadeusza Kotarbińskiego. SF r. XX nr 3 s. 27–32. ■ Dudek, Joanna: • 1997 – Etyka niezależna Tadeusza Kotarbińskiego. ZG, WSPZG, ss. 156. ■ Gasparski, Wojciech: • 1989 – Filozofia praktyczności. Przyczynek do studiów nad fenomenem Tadeusza Kotarbińskiego w polskiej filozofii XX w. Pr nr 102–103 s. 59–70. • 2001 – Tadeusz Kotarbiński. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. I, s. 507–536. ■ Hiż, Henryk: • 1991 – Rozważania o filozofii Tadeusza Kotarbińskiego. W: [Gasparski i Strzałecki (red.) 1991], s. 19–28. ■ Jakubiak, Małgorzata B.: • 1987 – Tadeusz Kotarbiński. Filozof, nauczyciel, poeta. W., KAW, ss. 282. ■ Jaworski, Marek: • 1971 – Tadeusz Kotarbiński. W., WI, ss. 154. ■ Łukasiewicz, Dariusz & Mordarski, Ryszard (red.): • 2017 – Racjonalność w myśleniu i działaniu. Filozofia Tadeusza Kotarbińskiego. Bdg., WUKW, ss. 238. ■ Misiuna, Krystyna: • 1987 – Twórczość filozoficzna Tadeusza Kotarbińskiego. SMDNP ser. I z. 1 s. 43–84. ■ Pelc, Jerzy: • 1994 – Tadeusz Kotarbiński. W: [Pelc 1994^z], s. 71–171. • 1997 – Tadeusz Kotarbiński (1886–1981]. W: [Majkowska-Sztange (red.) 1997], s. 35–54. ■ Przełęcki, Marian: • 1986 – Racjonalizm Tadeusza Kotarbińskiego. SF r. XXX nr 12 s. 167–178. ■ Pszczołowski, Tadeusz: • 1977 – Tadeusz Kotarbiński i jego prakseologia. Pr nr 61–62 s. 9–24. • 1982–1983 – Wspomnienie o Tadeuszu Kotarbińskim. RF t. XL nr 4 s. 259–269. ■ Rand, Rose: • 1937 – Kotarbinskis Philosophie auf Grund seines Hauptwerkes: Elemente der Erkenntnistheorie, der Logik und der Methodologie der Wissenschaften. E B. VII H. 2 s. 92–120. ■ Szaniawski, Klemens: • 1981 – Tadeusz Kotarbiński – twórca konkretyzmu i prakseologii. KPed r. XXVI nr 2 s. 15–27. ■ Tadeusz Kotarbiński…: • 1986 – Tadeusz Kotarbiński. Życie i dzieło. Bdg., TNOK. Oddział Bydgoski, ss. 60. ■ Woleński, Jan: • 1990 – Kotarbiński. W., WP, ss. 256. • 2001 – Tadeusz Kotarbiński – Reism and Science. W: [Krajewski W. (red.) 2001], s. 47–51. ■ Zamecki, Stefan: • 1986 – Tadeusz Kotarbiński jako naukoznawca. ZN t. XXII nr 1 s. 13–32. ■ Żarnecka-Biały, Ewa: • 1984 – Zasługi Tadeusza Kotarbińskiego dla historii logiki. SF r. XXVIII nr 5 s. 55–61.