Miejsce w SLW: uczeń Kazimierza Twardowskiego.

Obszary badań: psychologia i jej metodologia, ontologia.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 31.12.1893. Lwów (obecnie Ukraina).

Data i miejsce śmierci: 14.10.1971. Warszawa.

Rodzice: Wilhelm i Maria z d. Lewicka.

Matura: VII Gimnazjum we Lwowie (1911).

Studia: UL (1911–1921).

Staż: Uniwersytety w Berlinie, Lipsku, Frankfurcie, Hamburgu i Paryżu (1925–1926).

Doktorat: O złożoności pragnień. 23.06.1924. UL. Kazimierz Twardowski.

Habilitacja: Zmienność rezultatów testów. Cz. I. Znaczenie rezultatów dla wartości testów. 10.12.1927 (zatwierdzona przez MWRiOP 16.01.1928). Lwów.

Profesura: 18.12.1934/14.02.1939 (wniosek Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Lwowskiego zatwierdzony 1946).

Dydaktyka: VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica (1922–1927), IV Gimnazjum (1927–1928) i III Gimnazjum (1930–1935) we Lwowie; UL (1928–1941), UJ (1945), UWr (1946–1952), UW (1952–1964).

Varia: Uczestnik I Wojny Światowej i ochotnik w walkach polsko-ukraińskich o Lwów (1918–1919). Odznaczony KW (1920).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Kreutz zajmował się głównie problematyką psychologiczną z zakresu psychologii rozwojowej, wychowawczej i pedagogicznej, a także higieną i zdrowiem psychicznym (rozwojem psychicznym młodzieży, kształceniem charakteru, osobowością nauczyciela–wychowawcy oraz zmianami pamięci u osób starszych). Nie stronił też od filozofii sensu stricto.

Był zwolennikiem psychologii introspekcyjnej; odnosił się krytycznie do behawioryzmu, psychoanalizy i „statystyki psychologicznej”. Badanie przez behawiorystów zachowań ludzkich jest co prawda nową i być może wartościową gałęzią wiedzy, ale nie wolno redukować do niej psychologii. Wbrew psychoanalitykom uważał, że nie ma zjawisk psychicznych, które nie należałyby ani do sfery świadomej, ani do sfery fizjologicznej; przyjmowanie takich zjawisk uważał za rodzaj mistycyzmu; psychoanalitykom zarzucał ponadto niejednoznaczność języka używanego do opisu tych zjawisk. Za powierzchowność krytykował tych, którzy „wymachują wzorami matematycznymi i przeprowadzają skomplikowane opracowania statystyczne, aby ukryć niewiedzę co do natury procesów zaangażowanych w te formalne operacje”.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Negatywna koncepcja przyczynowości. „Prawa przyczynowe można wyrażać najprościej w następującej formule: Po zaistnieniu określonej przyczyny musi zaistnieć określony skutek.” Konieczność („musi”), o której mowa w tej formule jest czymś negatywnym. Kiedy mówimy, że po przyczynie musi zaistnieć skutek, to w istocie chcemy „stwierdzić tylko niemożliwość zaistnienia pewnych określonych ewentualności”.

To prowadzi do idei, aby rozważyć sprowadzenie pojęcia przyczynowości do zasady sprzeczności.

„Konieczność jest […] czymś czysto negatywnym i posługując się tym pojęciem powinniśmy stwierdzać tylko niemożliwość zaistnienia pewnych określonych ewentualności.”

Rozważmy ciała A i B, z których ciało A zderza się z ciałem B. W momencie zderzenia powstaje stan, który nie może być sprzeczny: stan ten zatem musi być zmianą. Przyczyną jest tu zderzenie się ciał A i B (ewentualnie włącznie z samymi ciałami A i B); skutkiem – zmiana w ciałach A i B (ewentualnie włącznie z samymi ciałami A i B). Skutkiem mogą więc być tylko „minimalne” (tj. najmniejsze, jakie pozwalają na uniknięcie sprzeczności) zmiany w ciałach A i B.

Przyczyną nie jest więc wtedy jakaś „siła działająca” (lub coś podobnego).

„Na gruncie tej teorii indeterminizm staje się zrozumiały i możliwy do przyjęcia bez żadnych groźnych konsekwencji dla porządku świata. Przedstawmy bowiem sobie, że po zderzeniu się dwu ciał istnieje dziesięć różnych ewentualności, jakie wskutek tego zderzenia się mogłyby wystąpić. Przypuśćmy, że na podstawie dokładnej analizy spośród nich wykluczyliśmy osiem, jako prowadzące do sprzeczności. Pozostaną jeszcze dwie, co do których po najskrupulatniejszych badaniach możemy stwierdzić, że żadna z nich do sprzeczności nie prowadzi, to jest, że obie są możliwe i w takim wypadku ex definitione wynika, że nie zachodzi żadna konieczność, by wystąpiła jedna z nich, a druga zaistnieć nie mogła. Byłby to zatem wypadek niezdeterminowany, niepodlegający żadnemu prawu przyczynowemu, wypadek, jaki według zdania niektórych fizyków zdarza się niekiedy w atomach i jaki w problemie wolności woli stanowi zasadniczy punkt sporny.”

• Psychologia introspektywna. Podstawowymi przedmiotem badań w psychologii jest świadomość ludzka i stabilne predyspozycje psychiczne. W związku z tym podstawowymi metodami badawczymi stosowanymi w psychologii powinna być introspekcja i testowanie. Introspekcję uzupełnioną testowaniem można nazwać „introspekcją eksperymentalną”. Introspekcja eksperymentalna dostarcza uogólnień opartych na znacznej liczbie indywidualnych osądów.

Jeśli introspekcja ma być równoprawną metodą badań psychologicznych, musi dawać weryfikowalne rezultaty. Aby to osiągnąć, trzeba doprowadzić do tego, że sprawozdania poszczególnych osób badanych z ich doświadczeń introspekcyjnych będą porównywalne – to zaś wymaga standaryzacji. „Każda osoba badana powinna mówić o tych samych zjawiskach, czy zostały one przed nią doświadczone, czy nie, jeśli zaś tak, to w jakiej formie.” Tylko wtedy badacz będzie mógł statystycznie ująć wyniki swoich eksperymentów. Powtarzanie się introspekcyjnych danych w raportach wielu osób i w różnych warunkach jest świadectwem prawdopodobieństwa, że te dane są adekwatne.

Badania metodą introspekcji eksperymentalnej mają cztery fazy.

(1) Najpierw należy przeprowadzić „eksperymenty wprowadzające” i zebrać „pewną, ale niezbyt dużą liczbę wypowiedzi spontanicznych” – tak, aby na tej podstawie sporządzić listę „pytań o szczegóły, które są uważane za najważniejsze lub najbardziej interesujące”.

(2) Następnie należy przeprowadzić „serię eksperymentów właściwych, w których osoby badane udzielałyby odpowiedzi na każde pytanie z przygotowanej listy”.

(3) „Pytania powinny być zadawane ustnie przez eksperymentatora, który w razie potrzeby wyjaśniałby wszelkie nieporozumienia. Pytania nie powinny sugerować żadnych odpowiedzi.”

(4) „Zebrany w ten sposób materiał powinien zostać opracowany statystycznie […]. Po opracowaniu powinniśmy być w stanie znaleźć związki między pewnymi zjawiskami psychologicznymi a wynikami eksperymentu.”

• Problem zmiennych wyników testów. Seria testów dotyczących tzw. pamięci natychmiastowej pozwoliła postawić hipotezę co do prawdopodobnego powodu tego, że nawet jeśli te same testy w zbliżonych warunkach obejmują kilkakrotnie jednego badanego, to wyniki tych tekstów w kolejnych powtórzeniach znacznie się od siebie różniły. Fakt ten ma istotne konsekwencje dla oceny wiarygodności badań testowych jako takich, gdyż, po pierwsze, podważa to w sposób zasadniczy wiarygodność testu jednorazowego. Po drugie, nie bardzo wiadomo, jak oceniać „ostateczny” – w tym wypadku – stopień pamięci po kilku badaniach tej samej osoby z różnymi wynikami (uznanie za „ostateczny” wynik średniej tych wyników jest czysto konwencjonalne.

Wyjściem z tej trudności jest ustalenie górnych i dolnych granic zmienności wyników testów. Obejmowałoby to zaprojektowanie dla każdego testu wszystkich możliwych kombinacji warunków zmienności, które mogłyby pozytywnie lub negatywnie wpłynąć na uzyskany wynik. Umożliwia to badaczom określenie tzw. wyniku maksymalnego, czyli uzyskanego w najbardziej sprzyjających warunkach; właśnie ten wynik jest najpodobniejszy do „prawdziwej miary” badanej cechy (dyspozycji) psychicznej.

• Kształcenie charakteru. Jeśli przez „charakter” rozumie się „zespół skłonności, zalet i wad poszczególnej jednostki” – a więc zespół „ukrytych dyspozycji tej jednostki” – to kształcenie charakteru polegałoby na zmianie tych dyspozycji.

Tymczasem okazuje się, że „nie ma prostej paralelności między ukrytymi właściwościami jednostki a jej postępowaniem”. Wiadomo, że „człowiek, który obecnie źle postępuje, może się poprawić i zmienić swoje postępowanie, bo takich wypadków obserwujemy w życiu wiele”. Dlatego „zmiana dyspozycji nie jest koniecznie potrzebna do tego, by ta jednostka wzniosła się na wyższy poziom moralny”. Albowiem „znaczenie społeczne charakteru polega na postępowaniu, a nie na jakości i stopniu rozwoju dyspozycji moralnych.”

Zatem „gdy przystępujemy do pracy nad charakterem wychowanka, chcemy zmienić jego sposób postępowania: chcemy na to jego postępowanie wpłynąć”. W konsekwencji – zamiast pytać o to, „jak można i powinno się kształcić charakter”, lepiej pytać o to, „jak można wpłynąć i zmienić postępowanie własne lub cudze, to znaczy, co robić, by ktoś pracował pilnie, przestał palić lub pić itp. To jest konkretne postawienie sprawy i bez żadnej analizy pojęć wiemy, o co chodzi”.

Zasadniczo „chcemy, by ktoś postępował w pewien określony sposób w całym dalszym życiu – nie tylko teraz, gdy na niego patrzymy”. Ponieważ niemożliwe jest wykształcenie czyjegoś charakteru „raz na zawsze”, praca nad postępowaniem jednostki (w tym nad własnym postępowaniem) musi być stała i „trwać przez całe życie”. „Trzeba wyrobić w sobie nawyk do stałego pielęgnowania swego charakteru, do stałej pracy nad sobą, by to nam weszło w krew i stało się drugą naturą.”

Badania psychologiczne nad „działaniem woli” wykazały, że w sferze tego działania obowiązują następujące prawa:

(1) Czynności dowolne zależą od sytuacji zewnętrznej.

(2) Każda czynność dowolna jest poprzedzona myślą.

(3) Cel lub dana czynność muszą być pociągające.

(4) Czynności często powtarzane wykonuje się łatwiej.

(5) Na wolę składa się kilka ośrodków (skłonności jednostki, jej zalety lub wady) o różnej sile i w niewielkim stopniu od siebie zależnych.

Praca ta powinna przebiegać według pewnych reguł, które można nazwać „regułami higieny moralnej”. W wypadku, gdy mamy do czynienia z pracą nad własnym postępowaniem, wśród wspomnianych reguł są reguły pozytywne, zalecające planowanie i rozmyślania codzienne, pracę pozytywą, codzienną kontrolę własną, rozmyślania ogólne i lekturę „budującą” – oraz reguły negatywne, zalecające zmianę, w razie potrzeby, zmianę warunków zewnętrznych i dostosowanie ich do potrzeb pracy nad sobą oraz unikanie złych wpływów i niekorzystnych sytuacji.

Lektura będzie „budująca” jeśli będziemy w niej przestrzegać trzech wskazówek:

(1) nie czytać rzeczy przypadkowych;

(2) „przenosić książki o treści konkretnej, dającej dobre przykłady postępowania w szczegółowo opisanych sytuacjach, nad książki abstrakcyjne, ogólnikowe”;

(3) „czytać raczej książki realistyczne, zajmujące się życiem ludzi, ich pracą i dążeniami, a nie utwory czystej fantazji”.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Wędrowska, Ewa: • 1972 – M. Kreutz’s Bibliography. PPB v. III nr 2 s. 109–111.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1927–1933^k – Zmienność rezultatów testów. Cz. I. Znaczenie zmienności rezultatów dla wartości testów. Cz. II. Przyczyny zmienności rezultatów i konieczna modyfikacja metody testów. L., PTF, ss. 72+208. • 1931^k – Rozwój psychiczny młodzieży. L. & W., KA, ss. 76. 1933². 1936³. 1939⁴. 1946⁵, ss. 72. 1947^6,7. 1948^8,9. 1975¹⁰. Lon., V, ss. 78. 2005¹¹. Ww., WrKA, ss. 98. 2020¹². Lb., IEN. • 1933–1938^k – Podstawy psychologii. Cz. I–III. Skrypt autoryzowany. L., KFSUJK, ss. 38+38+38. • 1935^k – Technika metody introspekcyjnej. L., PTF, ss. 46. • 1939^k – Psychologiczne pojęcia opisowe. L., PZDL, ss. 68. • 1946^k – Kształcenie charakteru. Wskazówki praktyczne. W., NK, ss. 110. 1948^przedr.. Lon., V. 1988³. 2007⁴. Lb., IEN, ss. 182. 2011⁵. • 1949^k – Podstawy psychologii. Studium nad metodami i pojęciami współczesnej psychologii. W., Cz, ss. 402. • 1962^k – Metody współczesnej psychologii. Studium krytyczne. W., PZWS, ss. 452. • 1968^k – Rozumienie tekstów. Badania psychologiczne. W., PWN, ss. 300.

1.2. Książki (współ)redagowane: 

Bp.

1.3. Zbiory tekstów własnych: 

Bp.

1.4. Artykuły:

• 1917 – Metody i problemy psychologii zwierząt ze specjalnym uwzględnieniem kwestii inteligencji zwierząt. PF r. XX z. 1 s. 81–96. • 1927 – Próba zdefiniowania kilku podstawowych pojęć psychologii. PF r. XXX z. 4 s. 317–319. • 1931 – O podobieństwie wrażeń. W: [Księga PTF 1931], s. 314–349. • 1933 – Nowe kierunki psychologii. W: [Łempicki S. et al. (red.) 1933–1939]. T. I, s. 185–230. 1946² – [pod tytułem:] Główne kierunki współczesnej psychologii. W., NK, ss. 80. • 1934 – Comment remèdier à l’incenstance des testes. APs t. XXIV nr 95 s. 227–244. • 1935 – Zarys ramowej teorii woli. KP t. VI z. 2–4 s. 315–350. • 1936 – Psychologiczne uwagi o kształceniu charakteru. PF r. XXXIX z. 4 s. 510–511. • 1937a – Kausalgesetze als negative Gesetze. T9CIP t. VII. Causalité et Déterminisme s. 102–107. • 1937b – Kilka uwag o badaniu osobowości jednostki. Ps t. XI nr 1–2 s. 25–27. • 1938a – Na marginesie Księgi pamiątkowej ku czci Władysława Witwickiego. PF r. XLI z. 1 s. 98–103. • 1938b – Negatywne pojęcie przyczynowości. PF r. XLI z. 1 s. 37–44. • 1938c – O potrzebie metafizyki. RF t. XVI nr 1–2 s. 137–138. • 1938d – Osobowość nauczyciela–wychowawcy. W: [Łempicki S. et al. (red.) 1933–1939]. T. III, s. 265–292. 1947². W., NK, ss. 48. • 1938–1939 – Przedmowa do: Lidia Apołczyn, „Metoda Rorschacha – technika eksperymentów”. PW t. XI nr 2 s. 27–28. • 1946a – O naturze ludzkiej. ZP r. I nr 2 s. 28–29. • 1946b – O potrzebie tzw. godzin wychowawczych w szkole. RPed t. XXX nr 1 s. 51–62. • 1949 – Główne rodzaje uczuć ludzkich. SWTN r. IV nr 2 s. 139–143. • 1950 – The Statistical Treatment of Introspection. PP12ICP s. 134–135. • 1958a – O sposobach prowadzenia polemiki i o wartości metody testów. PP nr 2 s. 70–82. • 1958b – Sprawozdanie z prac naukowych Katedry Psychologii Eksperymentalnej Uniwersytetu Warszawskiego w roku akademickim 1957–1958. PW t. XV nr 1 s. 104–108. • 1960 – Rola introspekcji w psychologii. SF r. IV nr 5 s. 67–88. • 1964a – O koordynacji badań naukowych. PP nr 7 s. 5–8. • 1964b – Prace badawcze Katedry Psychologii Eksperymentalnej Uniwersytetu Warszawskiego. PP nr 7 s. 25–28. • 1964c – Sprawozdania z działalności Polskiego Towarzystwa Psychologicznego za rok 1961–1962 (w skróceniu). PP nr 7 s. 145–150. • 1965 – Ekonomia pracy naukowej. KPed r. X nr 3 s. 45–81. • 1968 – Próba zdefiniowania terminu „czynność”. Przykład zastosowania zasad ekonomii pracy naukowej. PP nr 16 s. 26–74. • 1969a – O metodzie obliczania korelacji. PP nr 17 s. 143–174. • 1969b – O współczesnej psychologii. PW t. XXV nr 4 s. 445–449. • 1970 – Zmiany pamięci u ludzi starych. SPse t. X s. 5–54. Przekł. ang.: Changes in Memory in Old Age. PPB v. III (1972) nr 1 s. 3–10.

2. Publicystyka: 

Bp.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady:

■Guillaume, Paul: • 1958 (z: Henryk Suchorzewski) – Podręcznik psychologii. W., PWN, ss. XII+376. 1959², ss. XII+380.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Ekel, Jerzy: • 1972 – Mieczysław Kreutz. PHO r. XV nr 2 s. 233–241. ■ Rzepa, Teresa: • 1993 – Stulecie urodzin Mieczysława Kreutza (1893–1971). PP t. XXXVI nr 1 s. 142–145. ■ Strelau, Jan: • 2013 – Mieczysław Kreutz – propagator introspekcji i krytyk teorii testów z refleksją osobistą w tle. PP t. LVI nr 2 s. 121–129. ■ Smołka, Ewa: • 2011 – Mieczysław Kreutz. Postać i dzieło. W: [Kreutz 1946^k (wyd. 2007)], s. 7–13. ■ Tomaszewski, Tadeusz: • 1972a – Profesor Mieczysław Kreutz (1893–1971). PW t. XV nr 2 s. 243–246. • 1972b – Professor Mieczysław Kreutz (1893–1971). PPB v. III nr 2 s. 107–111.