Miejsce w SLW: uczeń Kazimierza Ajdukiewicza.

Obszary badań: metodologia nauk społecznych.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 11.10.1929. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 11.12.1963. Warszawa.

Rodzice: Leon i Helena z d. Stopczańska.

Matura: III Miejskie Gimnazjum i Liceum im. H. Kołłątaja w Warszawie (1947).

Studia: UP (1947–1950).

Magisterium I (z socjologii): Socjologia wiedzy K. Mannheima a problemy socjologicznych badań nad nauką. 28.06.1950. UP. Tadeusz Szczurkiewicz.

Magisterium II (z nauk ekonomiczno-socjologicznych): Na podstawie egzaminów. 27.05.1957. UP.

Doktorat: Zagadnienia budowy i użyteczności teorii socjologicznej. 18.02.1958. UW. Kazimierz Ajdukiewicz.

Staż: USA (1959–1960).

Dydaktyka: UP (1950–1956), UW (1961–1963).

Varia: Uczestnik Powstania Warszawskiego 1944 w Szarych Szeregach (pseud. Wiarus – najmłodszy żołnierz batalionu Parasol). Odznaczony KW (1944). Był zatrudniony w PAN (1956–1959). Zmarł tragicznie.

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Malewski zajmował się metodologią ogólną i metodologią nauk społecznych. W obrębie tej ostatniej koncentrował się na psychologii społecznej, na problemie następstw niezgodności przekonań i na mechanizmie podejmowania decyzji. Uważał, że podstawę nauk społecznych powinna tworzyć ogólna teoria zachowania.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Struktura nauk społecznych. Najtrafniejszego ujęcia owocnej praktyki nauk społecznych dostarcza „indywidualizm metodologiczny”, nomotetyzm i prewidyzm, oraz idealizacyjna koncepcja teorii.

„Indywidualizm metodologiczny” nauk społecznych polega na uznaniu, że „warunkiem sensowności empirycznej twierdzeń o dużych zbiorowościach i systemach społecznych jest możność zdefiniowania pojęć występujących w tych twierdzeniach w języku cech i zachowań pojedynczych osób tworzących daną zbiorowość”. Zbiorowości nie mają więc emergentnych własności; wszystkie ich własności są redukowalne do własności (i zachowań) konkretnych osób.

Zgodnie z nomotetyzmem – „prawo naukowe to uzasadnione twierdzenie ściśle ogólne należące do jakiejś nauki”. Taki właśnie charakter mają prawa formułowane na gruncie nauk społecznych.

Nauka pełnić może trzy funkcje: funkcję diagnostyczną (sprowadzającą się do „dostarczania wiedzy o sytuacji, w obrębie której mają być prowadzone badania”), funkcję ideologiczną (tj. funkcję „wpływania na cele, jakie stawiają sobie działające jednostki”) i funkcję prewidystyczną (polegającą na dostarczaniu „wiedzy o tym, że określone przyczyny spowodują wystąpienie określonych następstw”). Zgodnie zaś z prewidyzmem główną funkcją nauki jest ta ostatnia funkcja; jej spełnianie nie jest możliwe bez „poprawnego formułowania praw i teorii”. Taka powinna być też praktyczna funkcja nauk społecznych.

Narzędziem analitycznym w naukach społecznych jest idealizacja. Tezy tych nauk dotyczą przedmiotów „nieistniejących w rzeczywistości, ale jakoś podobnych do przedmiotów rzeczywistych”. Teorie idealizacyjne poddaje się konkretyzacji, która polega na „ustalaniu warunków empirycznych, do których dana czysta idealizacja jest modyfikowana, albo imaginacyjnym zawieszaniu określonych warunków, tak aby dana idealizacja miała wyobrażony sens empiryczny”. Teorią idealizacyjną w tym sensie jest np. teoria dysonansu poznawczego.

• Aproksymacyjna koncepcja prawdy. Z idealizacyjną koncepcją teorii łączy się aproksymacyjna koncepcja prawdy. Jej tłem jest obserwacja, że „ostry podział twierdzeń na prawdziwe i fałszywe, bardzo użyteczny w granicach codziennego doświadczenia, jest mało przydatny dla opisu i rozumienia bardziej rozwiniętych nauk teoretycznych”. Albowiem „jeśli za fałszywe uznamy każde twierdzenie, o którym wiemy, że nie jest dokładnie tak, jak to twierdzenie głosi, to w klasie twierdzeń fałszywych znajdą się zarówno twierdzenia poznawczo bezwartościowe, jak i twierdzenia wymagające pewnych ograniczeń, ale dające opis odpowiednich prawidłowości dla wielu celów dostatecznie dokładny, a ponadto znacznie prostszy i łatwiejszy w wykorzystaniu praktycznym, aniżeli odpowiednie twierdzenia bardziej dokładnie sformułowane”.

Według aproksymacyjnej koncepcji prawdy jest właśnie tak, że „nasze twierdzenia teoretyczne mogą zawierać bardziej lub mnie przybliżony opis odpowiednich prawidłowości”. Jeśli się dokładnie określi warunki, w których dane twierdzenie jest prawdziwe, to unika się sceptycznego relatywizmu. Wszystkie sytuacje niezgodne z tym warunkami stają się przy takim ujęciu innymi konkretyzacjami tego samego twierdzenia ogólnego.

• Mankamenty nauk społecznych. Głównym źródłem mankamentów współczesnych nauk społecznych jest zły stan tzw. teorii socjologicznej, tj. „dostarczanej przez te nauki wiedzy o ogólnych prawidłowościach socjologicznych”. Główne mankamenty tych nauk polegają na tym, że:

(1) ich twierdzenia ogólne są niejasne, aforystyczne, przenośne – a w konsekwencji nieweryfikowalne;

(2) głoszone w nich twierdzenia (resp. hipotezy) nie są „systematycznie weryfikowane”.

Naprawiając ten stan rzeczy:

(a) należałoby wyzyskać cenne intuicje zawarte w dotychczasowych (pseudo)teoriach socjologicznych;

(b) należałoby uwolnić badania socjologiczne od podporządkowania zadaniom praktycznym i ideologicznym;

(c) należałoby sprawdzać hipotezy socjologiczne za pomocą wielu różnorodnych eksperymentów.

• Integracyjna rola ogólnej teorii zachowania. Dezintegracja nauk społecznych jest faktem. Objawia się ona w „rozpadzie nauk społecznych na coraz większą ilość odrębnych dyscyplin” i w „coraz bardziej pogłębiającej się wzajemnej izolacji”. Powoduje to m.in., że:

(a) „odkrywa się na nowo zależności od dawna już znane”;

(b) „wielokrotnie formułuje się twierdzenia, które są niezgodne z wynikami uzyskanymi w innych dziedzinach”;

(c) „stwierdza się korelacje, które są na tyle niejednoznaczne, że nie można ustalić, w jakim stosunku pozostają one do uprzednio nagromadzonej wiedzy ogólnej”;

(d) „te same zależności opisuje się za pomocą coraz to innych terminów, co dodatkowo utrudnia dostrzeżenie ich wzajemnego związku, a nierzadko identyczności”.

Aby ten zły san rzeczy przezwyciężyć, należy zmierzać „do sformułowania systemu twierdzeń ogólnych i do pokazania, w jaki sposób twierdzenia te pozwalają wyjaśnić i zintegrować wyniki wielu różnorodnych badań, nasuwają nowe hipotezy, wskazują zagadnienia, które wymagają szczególnie intensywnych badań i pozwalają dostrzegać zakres zniekształceń wynikający z zastosowania poszczególnych rodzajów technik”.

Rolę takiego „systemu twierdzeń ogólnych” może spełniać ogólna teoria zachowania (ludzkiego). „Podstawowymi twierdzeniami teorii zachowania są: mechanizm uczenia się instrumentalnego i mechanizm klasycznego warunkowania.”

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

■ Aa.: • Bibliografia [Andrzeja Malewskiego]. W: [Malewski 1975^z], s. 473–474.

1.1. Książki własne:

• 1957^k – ABC porządnego myślenia. W., PZWS, ss. 142. 1958², ss. 164. • 1964^k – O zastosowaniach teorii zachowania. W., PWN, ss. XII+186. Przekł. niem.: Verhalten und Interaktion. Die Theorie des Verhaltens und das Problem der Sozialwissenschaflichen Integration. Tb. 1975, JCBM, ss. 158. 1977², ss. XX+158.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1962^r – Zagadnienia psychologii społecznej. W., PWN, ss. 372.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1960^z (z: Jerzy Topolski) – Studia z metodologii historii. W., PWN, ss. 164. • 1975^z – O nowy kształt nauk społecznych. Pisma zebrane. W., PWN, ss. 476.

1.4. Artykuły:

• 1956 – Postulaty praktycznej użyteczności a rozwój nauk społecznych. ZNUAM nr 5 (Filozofia. Psychologia. Pedagogika z. 1) s. 3–13. • 1957a – Czy istnieją zjawiska paranormalne [an.]. P r. XIII nr 8 s. 565–573. • 1957b – Empiryczny sens teorii materializmu historycznego. SF r. I nr 2 s. 58–81. Przekł. niem.: Der empirische Gehalt der Theorie des Historischen Materialismus. KZSS B. XI (1959) H. 1 s. 281–305. • 1957c (z: Jerzy Topolski) – O wyjaśnianiu przyczynowym w historii. KH r. LXIV nr 2 s. 3–35. • 1958a – Jeszcze o sensie materializmu historycznego – po raz ostatni. SF r. II nr 5 s. 158–163. • 1958b – O rozbieżnościach w poglądach socjologicznych i o rozbieżnościach w pojmowaniu nauki. SF r. II nr 2 s. 186–205. • 1958c – O uwspółcześnienie edukacji. Z r. X nr 12 s. 1362–1368. • 1958d – W sprawie artykułów o empirycznym sensie teorii materializmu historycznego po raz ostatni. SF r. II nr 5 s. 158–163. • 1958e – Zagadnienie idiograficzności historii. KH r. LXV nr 2 s. 464–479. • 1959 (z: Jerzy Topolski) – Metoda materializmu historycznego w pracach historyków polskiej. SF r. III nr 6 s. 129–154. • 1961a – Dwa modele socjologii. SSoc r. I nr 3 s. 42–54. Toż w: [Pawłowski 1966^r], s. 669–684. Przekł. ang.: Two Models of Sociology. PSocB v. II (1962) nr 1–2 s. 17–27. • 1961b – Nietolerancja, dogmatyzm i lęk. Analiza teorii Miltona Rokeacha. SSoc r. I nr 2 s. 5–29. • 1961c – Rozdźwięk między przekonaniami i jego konsekwencje. SSoc r. I nr 1 s. 63–91. • 1962a – Pozytywny i negatywny obraz własnej osoby a proces podejmowania decyzji. SSoc r. II nr 2 s. 57–69. Przekł. ang.: The Influence of Positive and Negative Self-Evaluation on Postdecisional Dissonance. PSocB v. II (1962) nr 5–6 s. 39–49. • 1962b – Z zagadnień ogólnej teorii zachowania. SSoc r. II nr 4 s. 5–40. `• 1963a – Stopień rozbieżności czynników statusu i jego następstwa. SSoc r. III nr 1 s. 67–84. Przekł. ang.: The Degree of Status Incongruence and Its Effects. PSocB v. III (1963) nr 7 s. 9–19. • 1963b – Szczeble ogólności teorii a proces wyjaśniania. SSoc r. III nr 2 s. 63–84. • 1964a – Generality Levels of Theories Concerning Human Behavior. W: [Zetterberg i Lorenz (red.) 1964], s. 367–385. • 1964b – Some Limitations of the Theory of Cognitive Dissonance. PSocB v. IV nr 1 s. 7–15. • 1965a – O sposobie analizy danych z wywiadów dotyczących biografii seksualnych. Refleksje metodyczne. SSoc r. V nr 2 s. 91–100. • 1965b (z: Hanna Malewska) – The Motivational Conflict among Teenagers and Its Importance for Later Satisfaction from Sexual Life. PSocB v. V nr 1 s. 60–70. • 1965c (z: Hanna Malewska) – Z badań nad życiem seksualnym. SSoc r. V nr 2 s. 67–89. • 1966 – The Degree of Status Incongruence and Its Effects. W: [Bendix i Lipset (red.) 1966], s. 303–308. • 1971 – Attitudes of the Employees from Warsaw Enterprises Towards the Differentiation of Wages and the Social Systems in May 1958. PSocB v. XI nr 2 s. 17–31. • 1974 – Elemente einer Verhaltenstheorie. W: [Buhl (red.) 1974], s. 125–148. • 2009 – O rozwój samodzielnej myśli socjologicznej. PSoc t. LVIII z. 2 s. 141–150. • 2017a – Comments Concerning the Position of Theories in the Behavioral Sciences. PSR v. LVII nr 4 s. 411–432. • 2017b – The Theory of Defense of One’s Own Position: Self-Esteem and Conscience – the Ideologies of Privileged Groups. PSR v. LVII nr 4 s. 433–439.

2. Publicystyka:

• 1956a^p (z: Zdzisław Maciejewski i Jerzy Topolski) – Losy uniwersyteckiej rezolucji. Wyb r. I nr 6 s. 7. • 1956b^p – Moralność pokory i moralność buntu. Pp r. X nr 1 s. 6. • 1961^p – Polemika o kulturze masowej. TP r. XV nr 6 s. 7.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Komendera, Antoni: • 1997 – Poznawcza użyteczność idealizacji. Koncepcja Andrzeja Malewskiego. RND z. 190 (Prace Filozoficzne nr 7) s. 73–85. ■ Sztompka, Piotr: • 1984 – The Positivistic Sociology of Andrzej Malewski. W: [Sztompka (red.) 1984], s. 213–224. ■ Tymowski, Andrzej: • 1976 – O Andrzeju Malewskim. PSoc t. XXVIII s. 332–335.