Miejsce w SLW: uczeń Kazimierza Twardowskiego.
Obszary badań: filozofia nauki.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 7.10.1904. Kopyczyńce k. Lwowa.
Data i miejsce śmierci: 10.12.1979. Gainesville (USA).
Rodzice: Nuchim (vel Maksymilian) i Sara Chena (vel Salomea) z d. Jamenfeld.
Matura: Państwowe Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czortkowie (1923).
Studia: UL (1922–?).
Magisterium (z romanistyki): O stosowaniu fonetyki opisowej przy nauczaniu języka francuskiego (?). 23.01.1929. UL. Zygmunt Czerny (?).
Doktorat: O istnieniu immanentnym. 3.07.1926. UL. Kazimierz Twardowski.
Staż: Universität Graz (1926–1927), Universität Freiburg (1927), Sorbonne i Collège de France (1927), Universität Wien.
Dydaktyka: Gimnazjum prywatne w Lublinie (1929–1931), III Gimnazjum Państwowe im. Stanisława Staszica w Stanisławowie (1931–1935), III Gimnazjum im. Króla Stefana Batorego i V Gimnazjum we Lwowie im. Hetmana Stefana Żółkiewskiego (1935–1939), UŁ (1945–1947), UWr (1947–1949), University of Toronto (1950–1956), University of Chicago (1956–1970), University of Florida w Gainesville (1970–1979).
Varia: Mąż Józefiny. W czasie II Wojny Światowej posługiwał się nazwiskiem: Piotr Suchodolski. Po wyjeździe z Polski używał także imienia: Henry. Opuścił Polskę w 1949; naturalizowany najpierw w Kanadzie (1956), a następnie w USA (1961).
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Mehlberg zajmował się filozofią nauk formalnych i nieformalnych – oraz relacją między nauką i filozofią.
W zakresie filozofii matematyki opowiadał się za tzw. pluralistycznym logicyzmem (za którego wersję można uznać intuicjonizm).
W zakresie filozofii nauk empirycznych – interpretował tezę o empirycznej sprawdzalności zdań jako pogląd, że „naukowo rozstrzygalne problemy są zdeterminowane przez rozwiązania sprawdzalne”. Dopuszczał przy tym sprawdzalność probabilistyczną. Uważał zarazem, że w „rozwiniętych systemach naukowych” (w tzw. bazie zewnętrznej) występują założenia niesprawdzalne.
Opowiadał się za kauzalną koncepcją czasu, a w sprawie tzw. strzałki czasu stał na stanowisku, że „kierunek upływu czasu jest odwracalny co najwyżej w skali lokalnej”.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Metoda naukowa – jej granice i ograniczenia. Nie ma takich problemów – ani teoretycznych, ani praktycznych, do których metoda naukowa „z natury” nie mogłaby być zastosowana. „Jeśli problem teoretyczny lub praktyczny jest w ogóle rozwiązywalny, to jego rozwiązanie można uzyskać w zasadzie poprzez zastosowanie metody naukowej.” W szczególności „problemy teoretyczne, na których rozwiązanie żadna możliwa ilość danych obserwacyjnych przetworzonych przez jakiekolwiek możliwe procedury logiczne nie ma żadnego znaczenia, są poznawczo bezsensowne. Żadna odpowiedź na taki problem nie jest ani prawdziwa ani fałszywa, ani poprawna ani niepoprawna, ani ważna ani nieważna”.
Metoda naukowa jest uniwersalna. „Istotą metody naukowej jest weryfikacja i dowód, a nie odkrycie.” Dlatego uniwersalna stosowalność metody naukowej dotyczy właśnie weryfikowania i dowodzenia – nie zaś metody odkrywania. W tej ostatniej dziedzinie „uniwersalną” metodą pozostaje wciąż metoda prób i błędów.
Metoda naukowa nie jest więc „z natury” niemożliwa do zastosowania w problematyce społecznej i humanistycznej. Jeśli stan ich „naukowości” jest niezadowalający, to powodem jest brak „atmosfery wolności, tolerancji, dojrzałości emocjonalnej” środowiska społecznego, w którym prowadzone są badania w tym zakresie.
Odpowiedź na pytanie, czy jest ona stosowalna również do rozwiązywania problemów wartości, zależy od rezultatów „analizy logicznej pojęcia wartości”. Niestety „taka analiza nadal stwarza znaczne trudności”. Nie wiadomo np., czy „gdy ktoś głosi, że cierpienia nie wolno zadawać niepotrzebnie”, ma na myśli to, że „zadawanie cierpienia niepotrzebnie byłoby z pewnością dezaprobowane przez każdego bezstronnego i poinformowanego arbitra” – czy też ma na myśli coś innego. Dlatego również „praktyczne pytanie, czy absolutną sprawiedliwość społeczną można uzyskać przez doskonałą równość wszystkich członków społeczności, nie jest pytaniem sensownym, ponieważ ani absolutna sprawiedliwość, ani doskonała równość nie są możliwe do opisania za pomocą sensownych zdań”.
Efekt zastosowania metody naukowej w jakiejś dziedzinie – czy do rozwiązania jakiegoś problemu – może polegać na „wykazaniu nieistnienia rozwiązania, a nie na jego wymyśleniu”.
- Kauzalna koncepcja przestrzeni i czasu. W koncepcji kauzalnej „przestrzeń i czas nie są gotowym schematem porządkowym, w którym rozmieszczone są zdarzenia, a fakt takiego lub innego rozmieszczenia zdarzeń w przestrzeni i w czasie nie jest faktem ostatecznym. O tym, jakie miejsce zajmuje dane zdarzenie w przestrzeni i czasie, decydują, w myśl tej koncepcji, związki przyczynowe, zachodzące między tym zdarzeniem, a ogółem innych zdarzeń; rozmieszczenie przestrzenno-czasowe zdarzeń jest więc wyrazem związków przyczynowych między nimi.
Za trafnością tej koncepcji przemawia fakt, że można wydedukować całą fizykalną teorię przestrzeni i czasu z dziesięciu aksjomatów, w których jedynym pojęciem pierwotnym jest pojęcie związku przyczynowego. W tym systemie aksjomatycznym definiuje się przy pomocy związku przyczynowego koincydencję, równoczesność, następstwo, porządek liniowy, kongruencję i układ odniesienia, a następnie formułuje się aksjomatyczne związki między zdefiniowanymi pojęciami. Tak np. pierwsze dwa aksjomaty brzmią:
(1) Istnieją przynajmniej dwa zdarzenia bez związku przyczynowego.
(2) Dla każdej pary zdarzeń bez związku przyczynowego istnieje przynajmniej jeden układ odniesienia, w którym są one równoczesne.
Pojęcie związku przyczynowego jest przyjęte w systemie bez definicji. Z przytoczonego aksjomatu (2) widać jednak, że można je zdefiniować poza systemem przez niezmienniczą nierównoczesność. Pojęcie to da się również zdefiniować poza systemem w innym sposób, nawiązujący do jego intuicyjnej treści, a można je też scharakteryzować „operacyjnie” zdaniem, że między dwoma zdarzeniami zachodzi związek przyczynowy, jeśli zdarzenia te dadzą się połączyć sygnałem”.
W systemie tym związek przyczynowy jest stosunkiem symetrycznym; „znajomość jego nie zakłada więc umiejętności odróżniania przeszłości od przyszłości przy pomocy zjawisk nieodwracalnych, których istnienie wydaje się wątpliwe w obecnym stanie nauki”.
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
• 1958k – The Reach of Science. Tor., UTP, ss. 370.
1.2. Książki (współ)redagowane:
Bp.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
• 1980z – Time, Causality and the Quantum Theory. Studies in the Philosophy of Science. I. Essay on the Causal Theory of Time. II. Time in a Quantized Universe. D. DR, ss. XX+304+X+292.
1.4. Artykuły:
• 1926–1927 – O trwaniu (ar.). RF r. X nr 7–10 s. 192a–192b. • 1928 – O strukturze przedmiotu. PF r. XXXI z. 1–2 s. 161–163. • 1930 – O stosowaniu fonetyki opisowej przy nauczaniu języka francuskiego. PH (L.) r. V nr 1 s. 13–24. • 1930–1931a – Edmund Husserl. Vorlesungen zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins (rec.). RF t. XII nr 1–10 s. 25a–29b. • 1930–1931b – (1) O obiektywności i adekwatności spostrzeżeń. (2) Zagadnienie obiektywności i adekwatności spostrzeżeń a interpretacja zdań spostrzegawczych (ar.). RF t. XII nr 1–10 s. 206a–206b. • 1931 – O pewnej interpretacji zdań spostrzegawczych. W: [Księga PTF 1931], s. 383–393. • 1934a – Czas fizyczny i pozafizyczny. PF r. XXXVII z. 4 s. 378–384. Przekł. franc.: Temps physique et extra-physique. A8ICP s. 146–153. • 1934b – Eugène Minkowski. Le temps vécu (rec.). PF r. XXXVII z. 3 s. 312–315. • 1935–1937 – Essai sur la théorie causale du temps. SP v. I s. 119–260, v. II s. 111–231. • 1936 – O przyczynowej koncepcji przestrzeni i czasu. PF r. XXXIX z. 4 s. 409–410. • 1937a – Henri Bergson. La pensée et le mouvant (rec.). RF t. XIII nr 5–10 s. 93a–94a. • 1937b – Sur quelques aspects nouveaux du problème psychophysiologique. P9ICP f. 9 s. 77–84. • 1937–1938 – O paralelizmie psychofizycznym. KF t. XIV z. 4 s. 320–347. Przekł. ang.: On Psychophysical Parallelism. Ax v. VI (1995) nr 1 s. 39–57. • 1938a – Jean Nogué. L’activité primitive du moi (rec.). RF t. XIV nr 1–3 s. 54a–56b. • 1938b – Nauki empiryczne wobec rzeczywistości fizykalnej (ar.). RF t. XIV nr 1–3 s. 138b–139b. • 1948a – Idealizm i realizm na tle współczesnej fizyki. KF t. XVII z. 2 s. 87–116, z. 3–4 s. 207–239. • 1948b – O niesprawdzalnych założeniach nauki. PF r. XLIV nr 4 s. 319–335. Toż w: [Pawłowski 1966r], s. 341–353. • 1948c – Positivisme et science. P. I. Analyse logique du postulat de vérificabilité. SP v. III s. 211–294. • 1949 – Les hypothèses invérifiables dans la science empirique. P10ICP f. II s. 627–628. • 1949–1950 – The Idealistic Interpretation of Atomic Physics. SP v. IV s. 171–235. • 1954 – The Range and Limits of the Scientific Method. JPh v. LI nr 10 s. 285–294. • 1958–1961 – The Observational Problem of Quantum Mechanics. P12ICP v. V s. 385–391. • 1959 – Can Science Absorb Philosophy? RIP v. XIII nr 47 s. 61–87. • 1960 – The Present Situation of the Philosophy of Mathematics. Syn v. XII nr 4 s. 380–414. Toż w: [Kazemier i Vuysje (red.) 1962], s. 69–103. • 1961a – Comments of Landé’s from Duality to Unity. W: [Feigl i Maxwell (red.) 1961], s. 360–370. • 1961b – Physical Laws and Time’s Arrow. W: [Feigl i Maxwell (red.) 1961], s. 105–138. • 1962 – The Theoretical and Empirical Aspects of Science. W: [Nagel, Suppes i Tarski 1962r], s. 275–284. • 1966 – The Relativity and the Atom. W: [Feyerabend i Maxwell (red.) 1966], s. 449–491. • 1967 – The Problem of Physical Reality in Contemporary Science. W: [Bunge (red.) 1967], s. 45–65. • 1968 –The Problem of Time. P14ICP v. IV s. 378–384. • 1969 – Philosophical Aspects of Physical Time. Mon v. LIII nr 3 s. 340–384. Toż w: [Zeman (red.) 1969], s. 37–65.
2. Publicystyka:
Bp.
3. Teksty literackie:
Bp.
4. Przekłady:
Bp.
C. Bibliografia przedmiotowa:
■ Hajduk, Zygmunt: • 2000 – Związek nauki z filozofią w metanauce Henryka Mehlberga. SPC v. XXXVI nr 2 s. 81–94. • 2001 – Henryk Mehlberg. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. II, s. 46–81. ■ Koterski, Artur: • 1996 – Henryka Mehlberga kryterium demarkacji. ZN t. XXXII z. 4 s. 545–542. • 2001 – Henryk Mehlberg – The Reach of Science. W: [Krajewski W. (red.) 2001], s. 121–127. ■ Mejbaum, Wacław & Wójcicki, Ryszard: • 1961 – Krytyka operacjonizmu w wersji Mehlberga. SF r. V nr 2 s. 81–95.
