Miejsce w SLW: uczeń Władysława Tatarkiewicza.

Obszary badań: teoria literatury, filozofia wartości.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 31.10.1930. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 15.02.2021. Warszawa.

Rodzice: Franciszek i Józefa z d. Kowalska.

Matura: VI LO im. Tadeusza Reytana w Warszawie (1949).

Studia: UW – filozofia (1949–1952) i historia literatury polskiej (?–1954).

Magisterium (z historii literatury polskiej): O „Listach z podróży” Henryka Sienkiewicza. 9.03.1954. UW. Julian Krzyżanowski.

Staż: Anglia i Francja (1957), USA, Anglia, Francja i Włochy (1959–1960).

Doktorat: O wartości i sądach wartościujących. 19.05.1970. UW. Władysław Tatarkiewicz.

Habilitacja: Życie Josepha Conrada Korzeniowskiego (1857–1900). 1977. PAN.

Profesura: 1967/1997. Profesura tytularna: 13.11.1998.

Dydaktyka: UW (1958–1959), Wyższa Szkoła Języków Obcych i Ekonomii w Częstochowie (1997–1998) i w UO (1997–2003).

Varia: W publicystyce politycznej posługiwał się wieloma pseud. Był zatrudniony w PAN (1952–1957); pełnił funkcję dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa (1982–1987). Przez władze PRL został oskarżony o szpiegostwo na rzecz wywiadu amerykańskiego i skazany zaocznie na śmierć (1983); wyrok został uchylony (1989). Odznaczony przez Rząd RP na Uchodźstwie KKomOPR (1983).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

W obrębie teorii i historii literatury Najder zajmował się przede wszystkim twórczością Conrada; w obrębie filozofii wartości – przeprowadził m.in. analizę pojęcia wartościowania i związku między ocenami a imperatywami.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Wartościowanie-przeżycie i wartościowanie-rozumowanie. Należy odróżniać psychologiczne związki motywacyjne od logicznych związków argumentacyjnych.

W pierwszym wypadku chodzi o motywy ludzkiego postępowania, a w szczególności dokonywania określonych wyborów. Motywy te są pewnymi przeżyciami, a wśród tych przeżyć szczególne miejsce zajmują przekonania, których treścią jest to, że pewne przedmioty są dobre lub złe – a więc pewne przeżycia wartościujące. W istocie „każdy wybór tej czy innej możliwości działania opiera się psychologicznie na jakimś wartościowaniu”.

Sekwencje motywacyjne („motywacyjne układy wartościowań”) miewają np. postać:

(1) (a) Osoba O jest przekonana, że B jest dobre. (b) Osoba O jest przekonana, że A prowadzi do B. Dlatego: (c) Osoba O postanawia zrobić A.

Cechą charakterystyczną związków motywacyjnych jest to, że przekonania, o których mowa w (a) i (b), mogą być de facto fałszywe, a mimo to motywować osobę O do postanowienia, o którym mowa w (c).

Inaczej jest w wypadku drugim, w których chodzi o racje rozumowań uzasadniających (w „teoretycznych układach wartościowań”). Tutaj nie interesują nas faktyczne (często irracjonalne) procesy motywacyjne dokonujące się w ludzkiej psychice, lecz logiczne powiązania między sądami, z których jedne bywają racjami drugich (albo – inaczej mówiąc – drugie bywają konsekwencjami pierwszych).

Rozważmy następujący przykład rozumowania wartościującego:

(2) (a) A jest złe. (b) X zrobił a należący do typu A. Ale: (c) X zrobił a, aby osiągnąć cel b, należący do typu B. Tymczasem: (d) B jest dobre. Zatem: (e) Czyn a, dokonany przez X-a, nie jest czynem złym.

O tym, czy sekwencja (a)–(e) jest rozumowaniem poprawnym, decyduje to, czy jej poszczególne ogniwa są sądami prawdziwymi – i czy zachodzą między nimi zakładane relacje pociągania.

• Wartość w sensie przedmiotowym, ilościowym i aksjologicznym. Mówimy, że piękno jest wartością. Piękno przysługuje pewnym przedmiotom – np. pewnym malowidłom: jest ich szczególną własnością. Zarówno piękno określonego malowidła, jak i samo piękne malowidło – to wartości w znaczeniu przedmiotowym. Mówimy o wartości w znaczeniu przedmiotowym, gdy chodzi nam o „coś, czemu wartość przypisujemy”.

Jednakże piękno jest stopniowalne: w jednym malowidle może być większe niż w innym. Stopień („ilość”) piękna tkwiącego w danym malowidle – to wartość w znaczeniu ilościowym. Stąd mówimy, że ten przedmiot ma większą wartość pod określonym względem (np. estetycznym) niż tamten. Mówimy o wartości w znaczeniu ilościowym, gdy określamy „to, ile coś jest warte”.

Są to wtórne znaczenia słowa „wartość”. Wartości w znaczeniu podstawowym to pewne sądy (resp. myśli): mianowicie sądy wartościujące o postaci:

(3) A jest P,

przy czym:

(a) ‘P’ jest predykatem odnoszącym się do wartości w znaczeniu przedmiotowym;

(b) ‘A’ nazywa przedmiot, któremu wartość P jest w sądzie (3) przypisana;

(c) sąd (3) jest w danym systemie wartości zasadą naczelną („aksjomatem aksjologicznym”), tj. sądem, który stanowi ostateczną rację wszystkich sądów wartościujących.

Przykładami takich zasad-wartości są np. sądy: „Uczciwość jest dobrem” i „Skąpstwo jest złem”.

Wartość w znaczeniu podstawowym jest to więc „myśl, która sprawia, że pewne przedmioty uznajemy za wartościowe”.

• Treść poznawcza sądów wartościujących. Są dwa stanowiska, które odmawiają treści poznawczej sądom wartościującym: emotywizm i imperatywizm (resp. preskryptywizm).

Emotywiści redukują sądy wartościujące do sądów wyrażających stosunek uczuciowy mówiącego do wartościowanego przedmiotu: np. sąd „A jest wartościowe dodatnio” redukują do sądu „Lubię A”. Nie jest to redukcja uzasadniona, gdyż „ocenianie jakiegoś przedmiotu, wypowiadanie o nim sądu wartościującego nie musi się łączyć z żywieniem na jego temat jakichś określonych uczuć”.

Imperatywiści redukują sądy wartościujące do sądów normatywno-imperatywnych – w tym sensie, że uznają pierwsze za typ lub rację drugich. W rzeczywistości nie zachodzi jednak wynikanie:

(1) A jest wartościowe dodatnio ⇒ Należy zrobić A ⇒ X-ie, zrób A!

Nie ma wszak np. obowiązku robienia rzeczy dobrych. Wystarcza to do falsyfikacji redukcjonistycznej tezy imperatywistów.

Wbrew emotywizmowi i imperatywizmowi sądy wartościujące mają treść poznawczą, a zatem mogą być kwalifikowane w kategoriach prawdy i fałszu.

Rozważmy sąd typu:

(2) Stan rzeczy s, który należy do typu S i który zaszedł w czasie t i miejscu m, ma wartość w, należącą do typu W.

Aby sąd (2) wolno było uznać za prawdziwy, muszą być spełnione następujące warunki:

(a) stan rzeczy s należy do typu S;

(b) stan rzeczy s zaszedł w czasie t i miejscu m;

(c) stan rzeczy s ma wartość w;

(d) wartość w należy do typu W;

(e) stan rzeczy typu S ma wartość typu W (zasada naczelna).

Jeżeli któryś z powyższych warunków nie zachodzi – sąd wartościujący (1) jest fałszywy. W szczególności jest tak, jeżeli w uznawanym systemie wartości brak jest zasady naczelnej (e) lub jeśli tę zasadę się expressis verbis odrzuca.

• Opis a ocena. Sądy wartościujące bywają wyodrębniane na tej podstawie, że:

(a) zawierają specyficzne orzeczniki wartościujące

albo

(b) wyrażają specyficzne stany emocjonalne (tj. aprobatę lub dezaprobatę).

Tymczasem: zadanie inwentaryzacji specyficznych orzeczników wartościujących jest beznadziejne, a wygłaszanie sądów wartościujących – nawet z przekonaniem – nie zawsze łączy się z przeżywaniem specyficznych stanów emocjonalnych.

Z jednej strony granica ta jest płynna i każdorazowo wyznaczona przez splot okoliczności, w które uwikłana jest dana wypowiedź: „Aby rozumieć treść wypowiedzi oceniającej, musimy ją umieścić w kontekście nie tyko określonego języka narodowego, środowiskowego i sytuacyjnego, ale również – w kontekście określonego języka wartościującego”. Z drugiej strony – każda „opisowa” teoria naukowa i (wydawałoby się) neutralna aksjologicznie metoda badawcza odwołuje się do pewnych założeń wartościujących.

Różnica między opisem i oceną tkwi w sposobie ich uzasadniania. Otóż sądy opisowe uzasadnia się przez odwołanie do „obowiązujących praw i ustaleń naukowych oraz do reguł postępowania naukowego”, a sądy wartościujące – do twierdzeń ogólnych „rzadko tylko mających pochodzenie naukowe”.

Same „aksjomaty” aksjologiczne odróżnia się od teoretycznych na tej podstawie, czy zawierają orzeczniki wartościujące. Kryterium tego odróżnienia brzmi: funkcję oceniającą mają orzeczniki, „gdy zdania, w których one występują, służą jako argument albo zachęta do podjęcia jakiejś decyzji, uczynienia jakiegoś wyboru, ujawnienia określonej preferencji”.

Samych „wartości nie da się wydedukować z danych empirycznych: trzeba je wybrać”.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Zabierowski, Stefan: • 2022 – Bibliografia [Zdzisława Najdera]. W: [Dudek, Juszczyk i Skolik (red.) 2022], s. 257–260.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1964^k – Conrad’s Polish Background. Letters to and from Polish Friends. Lon., OUP, ss. VIII+314. • 1965^k – Nad Conradem. W., PIW, ss. 234. • 1971^k – Wartości i oceny. W., PWN, ss. 182. 2016². W., WNSch, ss. 368. Przekł. ang.: Values and Evaluations. Ox. 1975, CP, ss. 186. • 1980^k – Życie Conrada-Korzeniowskiego. T. I–II. W., PIW, ss. 442+446. 1996². W., AW, ss. 414+432. 2006³. Lb., WALG, ss. +576. 2014⁴. K., WUJ, ss. 828. Przekł. ang.: Joseph Conrad. A Chronicle. Lon. 1983, CUP, ss. XXII+647. 1984². NB., RUP. Toż (zmod.) jako: Joseph Conrad. A Life. Roch. 2007, CH, ss. 802. Przekł. franc.: Joseph Conrad: Biographie. Ps. 1992, Cr, ss. 770. • 1996^k (z: Wanda Perczak i Bohdan Ryszewski) – Conrad: Polak, żeglarz, pisarz. Tr., WUMK, ss. 58. • 2016^k – Etos rycerski. W., WNSch, ss. 364.

1.2. Książki (współ)redagowane:

Pod redakcją Zdzisława Najdera ukazało się 28 tomów Dzieł Josepha Conrada: • 1972–1974 (1996)^r – Joseph Conrad, Dzieła. W., PIW. T. I. Szaleństwo Almayera. 1972, ss. 252. T. II. Wyrzutek. 1972, ss. 372. T. III. Murzyn z załogi „Narcyza”. Opowieść morska. 1972, ss. 198. T. IV. Opowieści niepokojące. 1972, ss. 222. T. V. Lord Jim. 1972, ss. 440. T. VI. „Młodość” i inne opowiadania. 1972, ss. 354. T. VII. „Tajfun” i inne opowiadania. 1972, ss. 294. T. VIII. Nostromo. Opowieść z wybrzeża. 1972, ss. 598. T. IX. Zwierciadło morza. Opowieść. 1972, ss. 220. T. X. Tajny Agent. Opowieść prosta. 1973, ss. 324. T. XI. Sześć opowieści. 1973, ss. 306. T. XII. W oczach zachodu. 1974, ss. 402. T. XIII. Ze wspomnień. 1973, ss. 160. T. XIV. Między lądem a morzem. 1973, ss. 254. T. XV. Gra losu. Opowieść o dwóch częściach. 1973, ss. 472. T. XVI. Zwycięstwo. 1973, ss. 420. T. XVII. Wśród prądów. 1974, ss. 226. T. XVIII. Smuga cienia. Wyznanie. 1973, ss. 142. T. XIX. Złota strzała. Opowieść ze wstępem i zakończeniem. 1973, ss. 378. T. XX. Ocalenie. Opowieść z płytkiego morza. 1974, ss. 484. T. XXI. O życiu i literaturze. 1974, ss. 222. T. XXII. Korsarz. 1974, ss. 302. T. XXIII. W zawieszeniu. Powieść napoleońska. 1974, ss. 272. T. XXIV. Opowieści zasłyszane. 1974, ss. 166. T. XXV. Ostatnie szkice. 1974, ss. 252. T. XXVI (z: Hueffer Ford Madox). Spadkobiercy. Opowieść ekstrawagancka. Charakter przestępstwa. 1974, ss. 278. T. XXVII (z: Hueffer Ford Madox). Przygoda. 1974, ss. 588. T. XXVIII. Szkice polityczne. 1996, ss. 78. Poza wymienioną serią ukazały się pod jego redakcją następujące utwory Conrada: • 1956a^r – Szaleństwo Almayera. W., PIW, ss. 222. 1961², ss. 234. • 1956b^r – Wykolejeniec. W., PIW, ss. 292. • 1968^r – Listy. W., PIW, ss. 514. • 1972^r – Wybór opowiadań. Ww., O., ss. LXXXVI+388. • 1973^r – Między lądem a morzem. W., PIW, ss. 254. • 1974^r – Conrad w oczach krytyki światowej. W., PIW, ss. 798. • 1978a^r – Congo Diary and Other Uncollected Pieces. GC, Dd. • 1978b^r – Lord Jim. Ww., O., ss. CXII+466. 1996², ss. CIV+412. • 1978c^r – Opowiadania wybrane. W., PIW, ss. 458. Zredagował ponadto tom conradianów: • 1983^r – Conrad under Familial Eyes. CMA., CUP, ss. XXII+282. 2006^[2]. Przekł. pol.: Conrad wśród swoich. Listy, dokumenty, wspomnienia. W. 1996, PIW, ss. 416.

Inne pozycje zredagowane: • 1956c^r – Henryk Sienkiewicz. Listy z Afryki. W., PIW, ss. 334. • 1956d^r – Henryk Sienkiewicz. Listy z podróży do Ameryki. W., PIW, ss. 656. • 1956e ^r – Orzeszkowa, Sienkiewicz, Prus o literaturze. W., Cz, ss. 470. • 1956f^r – Teodor Tomasz Jeż. Uskoki. W., Cz., ss. 498. • 1989^r – Wspólnota Europejska w oczach Polaków. Lon., Pol, ss. 222. • 1990^r – Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Wybór tekstów. Lon., Pol, ss. IV+400. • 1997^r – Unia Europejska. Geneza, rozwój instytucje. Antologia. Cza., Ed, ss. 156. 2000², ss. 118. • 2014^r (z: Bartłomiej Sienkiewicz) – Węzły pamięci niepodległej Polski. K., Zk, ss. 1300.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1997^z – Conrad in Perspective: Essays on Art and Fidelity. CMA, CUP, ss. XII+240. 2005². Przekł. pol.: Sztuka i wierność. Szkice o twórczości Josepha Conrada. Op. 2001, WUO, ss. 256. • 1998^z – W sercu Europy. Zbiór komentarzy z „Tygodnika Solidarność”. W., T, ss. 144. • 2008^z – Patrząc na Wschód. Eseje z lat 1975–2008. W., KEWs, ss. 220.

1.4. Artykuły:

• 1955a – O Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza. PL r. XLVI z. 1 s. 54–122. • 1955b – Teoria dramatu w pismach Edwarda Dembowskiego. PTea r. IV nr 2 s. 133–148. • 1956 – O Listach z Afryki Henryka Sienkiewicza. PL r. XLVII z. 4 s. 333–350. • 1970a – The Development of the Polish Novel. Functions and Structure. SRev v. XXIX nr 4 s. 652–662. • 1970b – Uwagi o pojęciu wartości. SF r. XIV nr 4–5 s. 158–171. • 1971a – Conrad in His Historical Perspective. ELT v. XIV nr 3 s. 157–166. • 1971b – Zdania opisowe i wartościujące. SS t. II s. 139–161. • 1971c – Uzasadnienie wyboru wartości. Et t. VIII s. 91–103. • 1972 – Siostry Conrada. Tek r. I nr 4 s. 67– 81. Przekł. ang.: The Sisters: A Grandiose Failure. PolR v. XXIX (1984) nr 3 s. 25–34. Toż w: [Curelli (red.) 1988], s. 111–126. • 1974a – Conrad and the Idea of Honor. W: [Aycock i Zyla (red.) 1974], s. 103–114. • 1974b – Przejście od „jest” do „powinien”, czyli jak działa gilotyna Hume’a. SS t. V s. 85–93. • 1992 – Conrad’s Warsaw. W: [Moore (red.) 1992], s. 31–38. • 1997a – Conrad: przeszłość jako skarbnica wartości. CON r. I nr 4–5 s. 47–55. • 1997b – Conrad, Rosja i Dostojewski. CON r. I nr 1 s. 6–26. • 1998 – Joseph Conrad after a Century. CC v. VII s. 217–227. • 1999 – Cisza i milczenie w utworach Conrada. W: [Handtke (red.) 1999]. T. I., s. 177–191. • 2000 – Ojczyzna i naród w poezji Zbigniewa Herberta. Eth r. XII nr 4 s. 139–149. • 2001a – Europa Josepha Conrada. PPD t. I nr 1 s. 181–194. • 2001b – Przesłanie Josepha Conrada. Z r. LIII nr 2 s. 12–22. • 2007 – Trzeźwy moralista: idee polityczne w twórczości Josepha Conrada. Dk r. II nr 287 (dod. Europa nr 49) s. 14–15. • 2011 – Węzły pamięci. Kar nr 66 s. 137–141.

2. Publicystyka:

• 1982^p – Ile jest dróg? Ps., IL, ss. 192. • 1989^p – Czy Polaków stać na optymizm? Ww., Kr, ss. 104. • 1990^p – Wymiary polskich spraw. W., OWMt, ss. 196. • 1992^p – Jaka Polska: co i komu doradzałem. W., ÉSp, ss. 380. • 1995^p – Z Polski do Polski poprzez PRL. W., AW, ss. 180. • 1998^p – Unia Europejska jako środek do celu: integracja. Dziesięć głównych problemów. Rz r. XVII nr 160 s. 8. • 2002^p – Kto potrzebuje patriotyzmu. Z r. LIV nr 4 s. 44–45. • 2003^p – Wypowiedzenie niepodległości. Program Polskiego Porozumienia Narodowego. Kar nr 39 s. 64–95. • 2005^p – RWE 1982–1987. Zapiski dyrektora. ZH z. 153 s. 200–225. • 2010a^p – O micie Jałty. PPD t. X nr 4 s. 12–17. • 2010b^p – Po katastrofie w Smoleńsku. DMPN r. XXIV nr 92 s. 38–41.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady:

■ Lukács, György: • 1954 – Estetyka Hegla. W., PIS, ss. 62.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Pawelec, Jan & Szeliga, Paweł: • 2014 – Nadgonić czas… Wywiad-rzeka ze Zdzisławem Najderem. W., ŚK, ss. 832.