Miejsce w SLW: uczennica Kazimierza Twardowskiego.
Obszary badań: semiotyka, pedagogika, historia polityczna, filozofia polityki.
Koncepcje: ideał wychowania narodowego.
Najważniejsze wyniki: w zakresie semiotyki – analiza pojęcia sądu przeczącego; w zakresie filozofii polityki – analiza fenomenu cezaryzmu.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 13.08.1879. Warszawa.
Data i miejsce śmierci: 10.10.1969. Góra Kalwaria (pochowana w Warszawie).
Rodzice: Abram (vel Adam) i Szyfra (vel Zofia) z d. Hurwitz.
Matura: Gimnazjum Żeńskie w Warszawie (1899). Druga („galicyjska”) matura we Lwowie (1901).
Studia: UL (1899–1905).
Doktorat: Sądy przeczące i twierdzące. 9.02.1906. UL. Kazimierz Twardowski.
Dydaktyka: Wiejskie Ognisko Wychowawcze w Starej Wsi k. Warszawy (1907–1910), prywatne żeńskie szkoły średnie we Lwowie (1910–1914) – m.in. Gimnazjum Strzałkowskiej.
Varia: Urodziła się jako Judyta; inna forma nazwiska panieńskiego: Jawitz. Używała też nazwisk: Jawicówna, Pannenko oraz inicjałów: J.P., P. – a także wielu pseud., m.in.: Irena Jawska, Jan Lipecki, Lecz. Należała do niepodległościowej organizacji wojskowej Odrodzenie we Lwowie (1904–1907), gdzie zetknęła się m.in. z przyszłym gen. Władysławem Sikorskim. Uczestniczka walk polsko-ukraińskich o Lwów (1918–1919). W 1937 odbyła podróż do Danii, Holandii i Norwegii. W tym toku weszła do Rady Naczelnej Stronnictwa Pracy. Po wybuchu II Wojny Światowej wydawała podziemny tygodnik Stronnictwa Pracy Głos Warszawy (1939–1941). Uwięziona na Pawiaku (1941), wywieziona do KL Ravensbrück (1942–1944), KL Majdanek i KL Auschwitz (1944–1945). Zmarła w zakładzie dla przewlekle chorych prowadzonym przez Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia (gdzie znalazła się kilka miesięcy przed śmiercią). Sporą bibliotekę prywatną rodzina przekazała UW.
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Pannenkowa zajmowała się zagadnieniami z zakresu filozofii, pedagogiki, historii oraz psychologii społecznej. Przedstawiła m.in. analizę zagadnienia sądów przeczących; badała rolę filozofii w wychowaniu i życiu społecznym; przedstawiła koncepcję wychowania narodowego, charakteru narodowego i swoistości psychiki kobiecej. Zaproponowała filozoficzną analizę cezaryzmu.
Twórczość Pannenkowej obejmowała – poza pracami czysto naukowymi – również publicystykę polityczną; w tej dziedzinie dokonała wnikliwej krytyki postaci Piłsudskiego, przyczyniając się skutecznie do powstania jego „czarnej legendy”. Zabierała również głos m.in. w sprawach polityki edukacyjnej: przeciwstawiała się dominacji historii powszechnej w szkolnej nauce historii i postulowała, aby historię powszechną traktować jedynie jako tło historii Polski.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Sądy twierdzące i przeczące. Na sądy twierdzące i przeczące można patrzeć z trzech punktów widzenia: psychologicznego, logicznego i epistemologicznego.
Z psychologicznego punktu widzenia – twierdzenie i przeczenie są „istotą sądu”. Dlatego „podział jakościowy sądów na twierdzące i przeczące, jako na dwie równorzędne kategorie, jest psychologicznie uzasadniony”.
Z logicznego punktu widzenia – założenie, że przedmiotem sądu przeczącego jest sąd twierdzący, jest mylne. Sądy twierdzące i przeczące odpowiadają sobie wzajemnie i są względem siebie wzajemnie niezależne. Odpowiedniość i niezależność logiczna sądów twierdzących i przeczących byłaby jeszcze wyraźniejsza, gdyby w wyrażaniu się nie występowała pewna „abrewiatura”: „gdybyśmy mianowicie w powiedzeniach twierdzących dodawali słówko „tak” do łącznika lub orzeczenia jako wyraz twierdzenia, tak jak w przeczących dodajemy „nie” jako wyraz przeczenia”.
Wreszcie z epistemologicznego punktu widzenia – różnica między sądami twierdzącymi i przeczącymi jest zasadnicza. Dla naszej wiedzy „nie mają przeczenia znaczenia samodzielnego i pozytywnego – choć pośrednio ich znaczenie poznawcze niewątpliwie jest wielkie”.
- Nauka i życie. Poszczególne dziedziny wiedzy bywają oceniane „z punktu widzenia ich wartości poznawczej bądź przydatności życiowej”. Na przeciwległych biegunach umieszczane są tutaj – z jednej strony metafizyka i logistyka (jako „najbardziej oddalone od rzeczywistości życia bieżącego”), z drugiej zaś „nauka o postępowaniu, tak w zakresie życia indywidualnego (etyka, po części psychologia), jak zbiorowego (socjologia, ekonomia, filozofia prawa, historiozofia itd.)”.
„Metafizyce zarzuca się, że, wykraczając w dociekaniach swoich poza dane świadomości, usiłuje rozwiązać zadania, nierozwiązalne ze swojej istoty. Przedstawiciele tak bardzo rozwijającej się dziś logistyki spotykają się znowu z zarzutem, że, obracając się w zakresie stworzonych przez siebie symboli, zadowoleni z matematycznej pewności swoich dedukcyjnych wywodów, mogą się znaleźć w położeniu człowieka, który obraca korbę młynka i rad jest, że młynek wciąż się kręci, że idealnie funkcjonuje – bez względu na to, czy też coś… miele.
W naukach o postępowaniu nasuwają się wątpliwości wręcz przeciwnej natury.
Nie należy do tego dopuszczać – powiadają jedni – by życie bieżące, ze swymi namiętnościami i walkami, bezceremonialnie wdzierało się do sanktuarium nauki.” „Do etyków czy socjologów należy budowanie teorii postępowania, a stosowanie tych teorii w praktyce to już jest rzecz pedagogów, polityków, działaczy społecznych, urzędników, publicystów, policji wreszcie, sądów, kryminałów… w żadnym razie nie – filozofów, nie ludzi nauki.
Ba! — odpowiadają na to inni – trudno jednak uwierzyć w szczerość i głębię czyjegoś interesowania się zasadami postępowania, jeśli ten ktoś, zawodowo oddając się takim dociekaniom, poświęcając im życie całe, zachowuje się obojętnie wobec tego, czy wyniki jego badań, tak bardzo żywotnych w założeniu, okazują się żywotne w praktyce. Co więcej! Trudno brać na serio naukę, której zadaniem jest badać, co to jest prawda, dobro, piękno – a która nie dba o to i ręce umywa od tego, czy i o ile jej tezy i wnioski wytrzymują próbę życia.”
„Z punktu widzenia naukowego jedną trudność uznać trzeba: tam, gdzie chodzi o ustalanie norm postępowania ludzkiego, tam interes czysto teoretyczny, wynikający z tak zwanego przez starożytnych „zdziwienia” (θαυμάζειν), może, z ujmą dla prawdziwości wyników, krzyżować się z interesem czysto praktycznym, wynikającym z indywidualnych skłonności, uprzedzeń, pragnień. Pod tym względem nauki dedukcyjne lub opisowe mają niewątpliwą przewagę nad naukami normatywnymi. Ktoś mógłby chcieć czasem, żeby 2 × 2 było 5, ale nie będzie dlatego brał się do obalania pewnika, że to jednak jest 4. Przy ustalaniu zaś prawideł postępowania, w życiu indywidualnym czy zbiorowym, można, świadomie lub nieświadomie, ulegać swoim czy nawet cudzym upodobaniom, niechęciom, namiętnościom i dążeniom. A to może odejmować wnioskom ich wartość przedmiotową i powszechną, czyli ich znaczenie naukowe.”
Jednakże i „filozofia potrzebna jest życiu”: jest potrzebna m.in. dlatego, że dostarcza ludziom praktycznej wiedzy logicznej i że stanowi podstawę „systemów wychowawczych” (pedagogikę wolno uważać za „filozofię stosowaną”).
- Tzw. wieczna kobiecość. Zarówno między osobnikami tej samej płci, jak i między osobnikami różnych płci – „psychiczne różnice między ludźmi nie są różnicami jakości, tylko stopnia”.
Dlatego sformułowania typu: „Kobiety w ogóle, czy też dane osoby, jako kobiety, muszą posiadać cechy psychiczne A, B itd.” lub nawet: „Większość kobiet posiada cechy A, B itd.” są co najmniej nieścisłe. Powinno się mówić: „Kobiety przeciętnie (wedle dotychczasowych danych statystycznych), posiadają cechy A, B itd. rozwinięte w stopniu wyższym niż, przeciętnie, mężczyźni”. Np.: „Kobieta jest przeciętnie bardziej uczuciowa niż mężczyzna”.
Mężczyźni przeciętnie mają „wyższy niejako próg wrażliwości uczuciowej i nie reagują jeszcze wcale na te drobne podniety uczuciowe, na które kobiety, obdarzone bogatszą skalą uczuciową, już reagują”. Natomiast „kiedy przychodzi wielkie nieszczęście, to łatwiej łamie ono mężczyznę”.
Artystów, „genialnych pasjonatów” cechuje stosunkowo duża wrażliwość uczuciowa. „Nie bez podstaw” jest więc „dość rozpowszechnione mniemanie o powinowactwie psychiki artystycznej i kobiecej”.
„Ten rys […] kobieta ma wspólny z genialnymi […] pasjonatami.”
Są dwie teorie różnić psychicznych między płciami: ontogenetyczna (powstają pod działaniem wpływów zewnętrznych) i filogenetyczna (są dziedziczone wedle płci). W tym ostatnim wypadku „dusza kobieca” miałaby się tworzyć przez tysiące lat doboru płciowego; za obecny stan psychiki kobiecej odpowiadają więc w pewnym sensie mężczyźni, którzy takie właśnie kobiety preferowali – a więc ostatecznie także czynniki zewnętrzne.
Odpowiedź na pytanie, „czy rzeczywiście różnice psychiczne między płciami można bez reszty sprowadzić do warunków i wpływów zewnętrznych”, jest negatywna. „Mogą w miarę prawdziwego postępu zmniejszać się wady, rozwijać zalety, rosnąć horyzonty i możliwości twórcze. Ale zawsze zapewne pozostanie coś, co jest odpowiednikiem istotnych różnic fizjologicznych, życiowych, jakieś więc prawdziwe das ewig weibliche i das ewig mänliche… Co zaś z tego dwojga jest „wyższe”, to także pozostanie zawsze kwestią – otwartą.”
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
• 1906k – Nasza spuścizna. L., BO, ss. 16. • 1915k – Co robić ma chłop polski czasu tej wojny. Pt., DP, ss. 18. • 1916k – Irlandzkie memento. L., KL, ss. 42. • 1918ak – Myśli o wychowaniu narodowym. L., PTPed., ss. IV+100. • 1918bk – Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim. Dzieje rezolucji Sejmu Galicyjskiego z 24 IV 1868. L., WPol, ss. XIV+296. • 1919k – Punkty Wilsona a Galicja Wschodnia. L. & W., KP, ss. 48. Przekł. franc.: La Galicie, pays polonais. Ps. 1919, BPPP, ss. 30. • 1922k (jako: Jan Lipecki) – Legenda Piłsudskiego. P., WKNKR, ss. 190. 19232. P., WKNKR, ss. 216. 20083. WNK, OWK, ss. 242. • 1925k – Nowe myśli o wychowaniu. Reforma szkolna. W., SCNNSP, ss. 32. • 1929k – Od Cezara do Wilhelma. Studium o cezaryzmie. W., TPl, ss. 88. • 1931k – Współpraca domu ze szkołą w Ameryce Północnej. L. & W., KA, ss. 20. • 1932k – Co to jest wychowanie państwowe? W., DKP, ss. 32.
1.2. Książki (współ)redagowane:
• 1961r (z: Wanda Kiedrzyńska i Eliza Sulińska) – Ravensbrück. Wiersze obozowe. W., ZBoWiD, ss. 192.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
Bp.
1.4. Artykuły:
• 1905 – Sądy przeczące i twierdzące. PF r. VIII z. 3 s. 201–215. • 1914 – Wyjaśnienie pewnej halucynacji (jako przyczynek do badań psychoanalitycznych) (ar.). RF r. IV nr 6 s. 161a. • 1925a – Historia w polskiej szkole średniej. P4PZHP t. I s. 1–7. • 1925b – Platon w Polsce. War r. II nr 144 s. 4. • 1928a – Dzieje Polski na tle Europy. KH r. XLII nr 2 s. 276–290. • 1928b – Z polskiej myśli filozoficznej [o Rozprawach i artykułach filozoficznych Kazimierza Twardowskiego]. War r. V nr 33 s. 4. • 1929a – Nasze zadania wychowawcze. Moralne skutki wojny. KPed r. I nr 1 s. 27–51. • 1929b – Z psychologii narodów. I–II. PPed t. XLVIII nr 17 s. 406–408, nr 18 s. 429–430. • 1930a – Charakter narodowy w ujęciu McDougalla i Barkera. KPed r. II nr 3 s. 237–252. • 1930b – Das ewig Weibliche. Odrębności tzw. psychiki kobiecej. Pln r. VII nr 1980 s. 4–5, nr 1982 s. 4–5. • 1930c – Wychowanie państwowe czy narodowe. KPed r. II nr 4 s. 393–400. • 1932 – Sergiusz Hessen. Podstawy pedagogiki (rec.). KPed r. IV nr 3–4 s. 329–332. • 1933a – Bogdan Suchodolski. Ideały kultury a prądy społeczne (rec.). KPed r. V nr 1 s. 112–113. • 1933b – Nauka i życie. KPed r. V nr 3–4 s. 260–275. • 1936 – Filozofia i życie. PF r. XXXIX z. 4 s. 507–509. • 1938 – Śp. Kazimierz Twardowski. Filozof i – „człowiek szczęśliwy”. Pln r. XV nr 4801 s. 8–9. • 1939 – Sokrates – daimonion Grecji. WL r. XVI nr 18 s. 1. • 1958 – Etyka i polityka. [Poglądy Arystotelesa na moralność w polityce]. PK r. VII nr 33 s. 1, 6–7.
2. Publicystyka:
Przed II Wojną Światową teksty publicystyczne umieszczała w następujących pismach: ABC, Bluszcz, Demokrata, Kurier Lwowski, Kurier Warszawski, Nowa Prawda, Nowa Rzeczpospolita, Odnowa, Placówka, Rzeczypospolita, Tygodnik Ilustrowany i Zwrot. Po wojnie sporadycznie publikowała w Odrodzeniu, Odnowie (wznowionej), Przeglądzie Kulturalnym, Twórczości, Tygodniku Warszawskim i Życiu Warszawy.
Przykładowe teksty tego gatunku: • 1919p – O lwi pomnik dla obrońców Lwowa. TI nr 42–44 s. 711. • 1922p – Wyzwolenie (Zaraniarze-Thuguttowcy). P., KSp, ss. 16. • 1934p – Swastyka z… orłem białym. KuW r. CXIV nr 237 s. 3–4. • 1950ap – Kropotkin o średniowieczu. TP r. VI nr 21–22 s. 6–7. • 1950bp – „Wieczny świat” Kanta. Na marginesie przekładu książki Trzy bazy czasu. Odr (W.) r. VII nr 6 s. 5. • 1956p – Wyspiański na nowo odczytany. T r. XII nr 5 s. 96–131. • 1959p – Z perspektywy lat dwudziestu (1919–1926–1939). ŻW r. XVI nr 226 s. 304.
3. Teksty literackie:
• 1914l – Łukasiński. Opowieść dramatyczna. L., KPBP, ss. 160. • 1917l – Kościuszko. L., KP, ss. 18. 19452, Ps, KgP, ss. 32. Przekł. niem.: L. 1917, VLCKF, ss. 22. • 1934l – Więzy. Powieść. P., KśW, ss. 300 (początkowo drukowana w odcinkach w ABC).
4. Przekłady:
■ Barker, Ernest: • 1933 – Charakter narodowy i kształtujące go czynniki. W., NK, ss. 460. ■ Faÿ, Bernard: • 1935 – Roosevelt i jego Ameryka. W., TWR, ss. 292. ■ Lewczenko, Jakow Pawłowicz: • 1954 – Planowanie miast: wskaźniki techniczno-ekonomiczne. W., PWT, ss. 112. ■ Saxby, Ida Beata: • 1928 – Kształcenie postępowania. Studium psychologiczne. W. & L., KA, ss. XVI+202. ■ Shearing, Joseph: • 1937 – Anioł morderstwa: Maria Karolina de Corday d’Armont, Jan Paweł Marat, Jan Adam Lux. Studium o trojgu uczniach J.J. Rousseau. W., UT, ss. 320. ■ Teodorowicz, Józef: • 1918 – Z dziejowej chwili. L., KP, ss. 68.
C. Bibliografia przedmiotowa:
■ Hass, Ludwik & Tyborowski, Ludwik: • 1971 – Dwugłos o Irenie Pannenkowej. Wź r. XIV nr 3 s. 133–139.
