Miejsce w SLW: uczeń Janiny Kotarbińskiej.
Obszary badań: metodologia humanistyki, estetyka.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 10.10.1924. Warszawa.
Data i miejsce śmierci: 5.01.1996. Łódź.
Rodzice: Antoni i Józefa Dorotkiewicz.
Matura: Państwowe Liceum Koedukacyjne w Łodzi (1948).
Studia: UŁ (1948–1951).
Magisterium: O pojęciu znaku. 21.12.1951. UŁ. Janina Kotarbińska.
Doktorat: O warunkach naukowej użyteczności pojęć przyrodoznawstwa. 06.1958. UW. Janina Kotarbińska.
Habilitacja: Pojęcie wskaźnika w naukach społecznych. 1963. UW.
Profesura: 1.10.1976/21.02.1985 (wniosek).
Dydaktyka: UŁ (1950–1994?).
Varia: Był mężem Iji Pawłowskiej (od 1951).
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Wiele prac poświęcił Pawłowski analizie, porządkowaniu i precyzowaniu terminologii humanistyki (definiowanie, typologia, zdania pytajne, pomiar w naukach społecznych). Wśród pożądanych cech pojęć i ich klasyfikacji uważał istotność: to, aby przyjęte konwencje pozwalały powiedzieć o przedmiocie badanym coś poznawczo ważnego. Z tej perspektywy krytykował np. dokonywanie w naukach o kulturze zbyt daleko idącego rozszerzenia pojęcia znaku (na gruncie pansemiotyzmu), badał użyteczność koncepcji tzw. rodzin znaczeniowych i poddał rewizji rozpowszechnione pojęcie podobieństwa rodzinnego.
Innym ważnym obiektem zainteresowań badawczych Pawłowskiego była problematyka estetyczna. Poddał analizie logicznej niektóre fundamentalne spory w dziedzinie estetyki – m.in. spór relatywizm-uniwersalizm (w odniesieniu do wartości i ocen estetycznych) i subiektywizm-obiektywizm (z uwzględnieniem stanowiska pośredniego, tj. relacjonizmu). Uważał, że uczestnicy tych sporów używają w nich często „metaforycznych określeń”, a kwestie sporne rozpatrują „powierzchownie”. Sam opowiadał się za umiarkowanymi wersjami drugich członów tych opozycji.
Rozważał też m.in. sprawę stosowalności „pojęć i metod teorii informacji do badań nad sztuką i zjawiskami jej odbioru” (na gruncie tzw. estetyki matematycznej).
Spośród zagadnień szczegółowych – podjął próbę charakterystyki dwóch awangardowych form sztuki: działań „performance” i happeningu.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Eksplikacja a definicja w humanistyce. „Celem eksplikacji jest przetworzenie luźnych, często przednaukowych jeszcze określeń w pojęcia wyposażone w ścisłe, operatywne kryteria stosowalności.”
„Warunki, które winna spełniać dobra eksplikacja” na gruncie humanistyki, są określone ze względu na pewien „system twierdzeń i pojęć”. Integralnym składnikiem eksplikacji jest „włączenie wyeksplikowanego pojęcia do tego systemu. Za takim włączeniem przemawiają trzy racje:
(1) „Warunki dobrej eksplikacji stają się w pełni określone dopiero wówczas, gdy uwzględni się system pojęć, do którego pojęcie wyeksplikowane ma zostać włączone.”
(2) „Warunki te z reguły zmieniają się, przynajmniej pod pewnymi względami, wraz ze zmianą owego systemu pojęć.”
(3) „To, czy pojęcie wyeksplikowane jest naukowo użyteczne, możemy stwierdzić dopiero wówczas, gdy staje się ono częścią spójnego i sprawdzonego systemu twierdzeń i pojęć.”
Termin poddawany eksplikacji – to explicandum; termin, którym explikandum zostaje zastąpione w wyniku skutecznie przeprowadzonej eksplikacji – to explicatum. Explicatum takiej skutecznej eksplikacji powinno spełniać cztery warunki: naukowej przydatności, ścisłości, podobieństwa do explicandum i prostoty.
Relacja eksplikacji do trzech typów definicji – mianowicie do definicji sprawozdawczych, projektujących i regulujących – jest następująca:
Zarówno eksplikacje, jak i definicje sprawozdawcze uwzględniają zastane znaczenie terminu eksplikowanego resp. definiowanego; jednakże celem definicji sprawozdawczych jest dokładna rekonstrukcja tego znaczenia, a celem eksplikacji – jego uściślenie. Zarówno eksplikacje, jak i definicje projektujące mają na celu nadanie terminowi eksplikowanemu resp. definiowanemu nowego znaczenia; jednakże definicja projektująca nie liczy się z zastanym znaczeniem w takim stopniu jak eksplikacja; ponadto w eksplikacji kształt nadanego znaczenia podporządkowany jest zadaniom systemu, do którego dany termin ma być włączony. Zarówno eksplikacje, jak i definicje regulujące prowadzą do uściślenia dotychczasowego znaczenia eksplikowanego resp. definiowanego terminu; główna różnica polega na tym, że eksplikacja musi – a definicja nie musi – obejmować włączenie tego terminu w odpowiedni system.
- Koncepcja wartości estetycznej. Koncepcja, która „pozwala zrozumieć i ująć w jednolity system stosunki zachodzące między wartością estetyczną, współczesną awangardą i sztuką dawniejszą”, ma cztery aspekty: jest obiektywistyczna, panestetyczna, pluralistyczna i empirystyczna.
Koncepcja ta jest obiektywistyczna, gdyż wartość estetyczną jakiegoś przedmiotu utożsamia z „pewnym zespołem jego cech, dostępnych empirycznej kontroli”, takich jak „barwy, światło, kształty, ruchy, rytmy, znaki sensowne i ich układy”. Przy tym nie sprowadzają się one „wyłącznie do prostych jakości zmysłowo postrzegalnych, lecz obejmują również fakty poznawalne za pomocą bardziej złożonych zabiegów poznawczych, składających się z wielu obserwacji, wnioskowań, interpretacji znaków; przykładem takich faktów są złożone struktury formalne lub semantyczne”.
Tak rozumiane wartości estetyczne są cechami stopniowalnymi. Wartość występującą w danym przedmiocie tym trudniej dostrzec, im ma mniejszy stopień natężenia. Dostrzeżenie wartości można ułatwić za pomocą definicji dejktycznej. Tak rozumiana wartość może przysługiwać zarówno wytworom człowieka (w szczególności dziełom sztuki), jak też samym ludziom i ich zachowaniom – oraz przyrodzie.
Koncepcja ta jest panestetyczna, gdyż każda własność – tak określona, jak wyżej – jest „potencjalną wartością estetyczną”. W pewnych okolicznościach zostaje ona zaktualizowana. Głównym „miejscem” aktualizacji jest sztuka. „Panestetyzm wyjaśnia, dlaczego sztuka awangardowa nie może być, a tym samym również nie jest, estetycznie neutralna.”
Koncepcja ta jest pluralistyczna, gdyż dopuszcza wiele rodzajów wartości estetycznej. „Pluralizm wydaje się być obecnie jedyną koncepcją, która adekwatnie ujmuje i tłumaczy to, co się aktualnie dzieje w dziedzinie sztuki i wartości estetycznych.”
Koncepcja ta jest empirystyczna, gdyż oceny estetyczne są traktowane jako zdania w sensie logicznym, których wartość logiczna jest rozstrzygalna na podstawie danych empirycznych. Wartości estetyczne są rozpoznawane dzięki współdziałaniu różnych zmysłów – właściwie za pomocą „całej osobowości” człowieka. Rozpoznawaniu temu towarzyszy aktywność intelektualna i emocjonalna. Adekwatne rozpoznanie wymaga nie „perswazji i sugerowania ocen” – lecz odpowiedniej edukacji, rozwijającej wrażliwość poznawczo-emocjonalną.
Do cech definicyjnych wartości estetycznej nie należy „zdolność do wywoływania przeżyć estetycznych” – zawsze i u każdego odbiorcy; paradoksalną konsekwencją poglądu przeciwnego byłoby to, że jeśli jakaś własność nie jest rozpoznana jako wartość w jakimś momencie chociażby przez jedną osobę postrzegającą, to ex definitione nie jest ona wartością.
- Happening i performance. Pojawienie się typu „działania artystycznego” zwanego performancem (przedstawieniem) było reakcją na typ „działania” zwany happeningiem (wydarzeniem). Reakcja ta nastąpiła dlatego, że program „happeningerów” – „zmiana świata” i „zniesienie autorytarnych konwencji i zwyczajów” – okazał się „niespełnionym mitem” i został zastąpiony programem „performancerów”, tj. programem „ratowania tego, co pozostało z integralności i autentyczności jednostki”. Nic dziwnego, że oba typy „działań artystycznych” stanowiły pod wieloma względami przeciwieństwa. Uprawianie happeningów i uprawianie performance’ów można zestawić w następujące skontrastowane pary:
(a) „zintegrowanie sztuki z realnym życiem” i grup artystów z publicznością: „działania” w miejscach publicznych versus separacja pojedynczych artystów od publiczności;
(b) posługiwanie się przedmiotami „wziętymi z życia codziennego” versus „minimum przedmiotów”, decydująca rola wykonawcy i jego koncentracja – czasem patologiczna – na własnym ciele.
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
• 1956k – Materiały pomocnicze z logiki dla studentów Wydziału Zaocznego (Sekcji Biologii, Fizyki i Geografii) [Uniwersytetu Łódzkiego]. Wypisy logiczne z nauk przyrodniczych. Ł., WUŁ, ss. 68. • 1959k – Z metodologii nauk przyrodniczych. W., PWN, ss. 128. • 1960k – Podstawy metodologiczne prac naukowo-badawczych. W., IBD, ss. 22. • 1969k – Metodologiczne zagadnienia humanistyki. W., PWN, ss. 246. Przekł. niem.: Methodologische Probleme in den Geistes- und Sozialwissenschaften. Braun. & W. 1975, VV & PWN, ss. X+130. • 1977ak – Beiträge zum Problem der Interpretation und Wertung des Ästhetischen. Pad., FELL, ss. 166. • 1977bk – Pojęcia i metody współczesnej humanistyki. Ww., O, ss. 358. • 1977ck – Über Normen der Begriffsbildung. Pad., FELL, ss. 100. • 1978k – Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych. W., PWN. ss. 266. Przekł. ang.: Concept Formation in the Humanities and the Social Sciences. D. 1980, WG, ss. X+230. 19862. Przekł. niem.: Begriffbildung und Definion. Bn. 1980, DG, ss. 280. • 1980k – On Concepts and Methods in the Humanities and the Social Sciences. W. 1980, O, ss. 52. • 1982k – Happening. W., WP, ss. 148. 19872 (wyd. rozsz.). W., WAF, ss. 302. 19883, ss. 246. • 1986k – Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych. W., PWN, ss. 224. • 1987k – Wartości estetyczne. W., WP, ss. 302. Przekł. ang.: Aesthetic Values. D. 1989, KAP, ss. X+138.
1.2. Książki (współ)redagowane:
• 1966r – Logiczna teoria nauki: wybór artykułów. W., PWN, ss. 712.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
• 2010z – Wybór pism estetycznych. K., TAWPNU, ss. 380.
1.4. Artykuły:
• 1956 – Czy pojęcia są prawdziwe. Sprawozdanie z dyskusji. MF nr 3 s. 218–220. • 1957a – Traktat o dobrej robocie. Tadeusz Kotarbiński. Traktat o dobrej robocie (rec.). MF r. VII nr 2 s. 252–258. • 1957b – Z logiki pojęć przyrodoznawstwa. SF r. I nr 1 s. 145–168. • 1958 – Joseph Henry Woodger. Biology and Language. An Introduction to the Methodology of the Biological Sciences, Including Medicine (rec.). RF t. XVIII nr 4 s. 186–189. • 1959 – Klasyfikacja sztuczna a klasyfikacja naturalna w biologii. W: [Kotarbińska et al. 1959r], s. 115–141. • 1963a – Wskaźniki metryczne i skale w socjologii. SSoc r. III nr 2 s. 147–162. • 1963b – Wskaźniki w naukach społecznych. PSoc t. XVII nr 2 s. 43–67. • 1964a – Dobór wskaźników w naukach społecznych. SL t. XV s. 79–102. • 1964b – Rodzaje skal a struktura zdań stwierdzających związki między wielkościami. W: [Pawłowski 1966r], s. 685–698. Przekł. ang.: On the Relation between Structure of Quantitative Statements and the Types of Scales Used to Measure the Quantities. PSocB t. X (1964) nr 1 s. 35–43. • 1964c – Teoria a doświadczenie. Sprawozdanie z konferencji. SF r. VIII nr 3 s. 299–230. • 1966a – Integracja nauki. Studia Metodologiczne t. I (rec.). SF r. X nr 2 s. 263–266. • 1966b – O pozornej zależności przyczynowej w badaniach socjologicznych. SSoc r. VI nr 1 s. 143–154. • 1966c – Rodzaje skal a struktura zdań stwierdzających związki między wielkościami. W: [Pawłowski 1966r], s. 685–698. • 1967a – O empirycznej sensowności zdań. W: [Czeżowski 1967r], s. 175–183. Przekł. ang.: On the Empirical Meaningfulness of Sentence. W: [Przełęcki i Wójcicki 1977r], s. 541–549. • 1967b – Pojęcia typologiczne w naukach historycznych. SMet nr 3 s. 3–18. • 1968 – Persuasive Definition and Persuasive Argumentation. PSocB t. XIV nr 2 s. 31–49. • 1969a – Definicja perswazyjna. W: [Tatarkiewicz 1969r], s. 101–112. Przekł. ang.: Persuasive Definitions. Sc a. LXV (1971) v. CVI nr 5–6 s. 473–481. • 1969b – Theory of Questions and Its Applications in the Social Sciences. PSocB t. XV nr 2 s. 95–109. • 1970a – Dyrektywy i normy. Alf Ross. Directives and Norms (rec.). Et t. VI s. 153–160. • 1970b – Piękno i jego społeczno-psychologiczne uwarunkowania. SF r. XIV nr 4–5 s. 141–157. Przekł. ang.: Beauty and Its Socio-Psychological Determinants. DH v. II (1975) nr 1 s. 49–62. Przekł. rum.: Frumosul şi condiţionările lui social-psihologice. W: [Croitoru (red.) 1972], s. 40–66. • 1971a – Interpretacja dzieła sztuki. SF r. XV nr 5 s. 69–81. • 1971b – Założenia socjologii humanistycznej. Edward Mokrzycki. Założenia socjologii humanistycznej (rec.). SSoc r. XI nr 3 s. 228–231. • 1972a – Logiczne podstawy weryfikacji wewnętrznej badań kwestionariuszowych. W: [Gostkowski i Lutyński (red.) 1972], s. 277–298. • 1972b – Pojęcie kiczu. SF r. XVI nr 6 s. 79–96. Przekł. ang.: The Varieties of Kitsch. DH v. V (1978) nr 4 s. 105–115. • 1973a – Kultura jako system znaków. SF r. XVI nr 6 s. 211–216. Przekł. niem.: Kultur als System von Zeichen. GKG B. XVIII (1977) H. 1 s. 12–18. • 1973b – The Concept of Sign in the Semiologic Theory of Culture. P15WCP v. V s. 475–478. • 1974a – Kicz i powtarzanie. SEst t. XI s. 51–55. Przekł. ang.: Kitsch and Repetition. P7ICA s. 535–539. • 1974b – Linguistic and the Semiotic Theory of Culture. Sc a. XVIII v. CIX nr 5–8 s. 1–5. • 1975 – Indicators in Comparative Research. Berlin. Wissenschaftszentrum. 1976. PSPSH v. II nr 2 s. 80–94. • 1976 – O estetyce matematycznej. SF r. XX nr 4 s. 147–163. Przekł. ang.: Informational Aesthetics. DH v. III (1976) nr 2 s. 135–146. • 1978a – Rodziny znaczeń i ich definiowanie. SF r. XXII nr 2 s. 81–99. • 1978b – The Limits of Measurement and of Mathematization in the Social Science. 16WPh s. 1018–1025. • 1979a – Begriffe mit Bedeutungsfamilien. W: [Entwicklungsprobleme… 1979], s. 104–112. • 1979b – O happeningu. CzŚ r. XII nr 2–3 s. 135–151. • 1979c – Pojęcie happeningu. SF r. XXIII nr 1 s. 111–140. • 1979d – Z metodologicznych zagadnień nauk społecznych. SSoc r. XIX nr 2 s. 81–91. • 1980a – Chance and Creativity. P9ICA s. 305–308. • 1980b – Sozialwissenschaften. Wissenschaftstheoretische Probleme der Sozialwissenschaften. W: [Speck (red.) 1980]. T. III, s. 582–592. • 1982a – Awangarda i wartości estetyczne. SF r. XXVI nr 11–12 s. 73–90. Przekł. ang.: The Avantgarde and Aesthetic Values. DH v. IX nr 1 s. 217–230. Przekł. niem.: Ästhetische Werte und die Avant-garde. CZP J. XXI (1987) H. 52 s. 3–18. Przekł. słń.: Avantgardne in estetske vrednote. Anth l. XVI (1984) nr 3–6 s. 25–36. • 1982b – From Happening to Performance. Pha v. XXX nr 2 s. 61–74. • 1983 – Estetyka awangardy artystycznej. W: [Gołaszewska (red.) 1983], s. 59–76. • 1984 – La performance introvertie-subjective contre le happening extraverti-objectif / Introvert-Subjectivist Performance versus Extravert-Objectivist Happening. W: [Besacier (red.) 1984], s. 166–168. • 1984a – Meaning Families. W: [Pelc et al. 1984r], s. 297–307. • 1984b – Obiektywizm estetyczny. Współczesna sytuacja obiektywizmu. SF r. XXVIII nr 11–12 s. 115–124. • 1984c – Performance. STZ J. XXVII H. 91 s. 198–208. • 1984d – Relacjonizm estetyczny. SF r. XXVIII nr 8 s. 153–156. • 1984e – Subiektywizm estetyczny. SF r. XXVIII nr 2 s. 67–100. Przekł. niem.: Ästhetischer Subjektivismus. CZP J. XXIII (1989) H. 59 s. 3–19. • 1985a – Monizm i pluralizm estetyczny. SF r. XXIX nr 7 s. 37–58. • 1985b – Relatywizm i uniwersalizm estetyczny. SF r. XXIX nr 10 s. 3–22. • 1986 – Obiektywizm panestetyczny. SF r. XXIX nr 10 s. 3–17. • 1987a – O pojęciu stylu. SF r. XXXI nr 1 s. 111–119. Przekł. ang.: On the Concept of Style. DH v. XIV (1987) nr 2 s. 57–65. • 1987b – Wartość estetyczna. SEst t. XX–XXI (1983–1984) s. 3–36. • 1989 – A jednak panestetyzm! Grzegorzowi Sztabińskiemu w odpowiedzi. SF r. XXXIII nr 4 s. 161–174. Przekł. ang.: Panaestheticism. General Features of the Conception. DgH v. I (1991) nr 1 s. 157–170. • 1992 – Awangarda a przemiany pojęcia sztuki. W: [Gazda i Szczepański (red.) 1992], s. 5–9.
2. Publicystyka:
• 1971p – Ewolucja twórcza Wojciecha Jakubowskiego. Nt r. VII nr 5 s. 64–65.
3. Teksty literackie:
Bp.
4. Przekłady:
■ Herschel, John Frederick William: • 1955 – Wstęp do badań przyrodniczych. W., PWN, ss. XXXUU+380. ■ Lazarsfeld, Paul F.: • 1968 – Algebra systemów dychotomicznych. Zastosowania matematyki w badaniach socjologicznych. W., PWN, ss. 104.
C. Bibliografia przedmiotowa:
• 1987 – Autobiogram. RF t. XLIV nr 1 s. 72–76.
■ Kleszcz, Ryszard: • 1996 – Wspomnienie o Profesorze Tadeuszu Pawłowskim. FN r. IV nr 1 s. 129–130. ■ Sztabiński, Grzegorz: • 1997 – Wspomnienie o Profesorze Tadeuszu Pawłowskim. RF r. LIV nr 1 s. 3–8.
