Miejsce w SLW: uczeń Tadeusza Tomaszewskiego i Mieczysława Kreutza.

Obszary badań: psychologia.

Koncepcje: regulacyjna teoria temperamentu.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 30.05.1931. Gdańsk.

Data i miejsce śmierci: 4.08.2020. Warszawa.

Rodzice: Arno i Hildegarda z d. Hallman.

Matura: Małe SD w Słupsku (1951 – w tym samym roku eksternistyczna matura państwowa).

Studia: KUL (1951–1953), UW (1953–1958)

Magisterium: Ruchliwość procesów nerwowych w analizatorze wzrokowym i słuchowym człowieka. 19.06.1958. UW. Tadeusz Tomaszewski.

Doktorat: Zmienność charakterystyki typu układu nerwowego w zależności od rodzaju bodźców bezwarunkowych stosowanych w badaniu cech typologicznych metodą odruchowo-warunkową. 11.04.1963. UW. Mieczysław Kreutz.

Habilitacja: Temperament i typ układu nerwowego. 28.05.1968. UW.

Profesura: 19.06.1976/17.09.1982.

Dydaktyka: UW (1958–2002), SWPS w Warszawie (2001–2012).

Varia: Dr h.c.: UG (1996), Московский государственный гуманитарный университет (1998), UP (2006) oraz SWPS; członek-korespondent (1986) i członek rzeczywisty (1991) PAN. Odznaczony KKawOPR (1978).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Strelau zajmował się zarówno psychologią deskryptywną, jak i eksperymentalną. Zaproponował m.in. ujęcie temperamentu jako regulatora zachowania człowieka. Przedmiotem jego badań były też relacje między charakterystyką typu układu nerwowego a rodzajem stosowanych bodźców warunkowych i bezwarunkowych, rola „czynników warunkujących indywidualną podatność na rozwój zaburzeń” oraz „następstwa ekstremalnego stresu” wywołanego przez katastrofy technologiczne (np. wypadki górnicze lub komunikacyjne) i naturalne (np. powodzie, pożary, choroby somatyczne, „traumy zawodowe”).

Wybrane kwestie szczegółowe

• Regulacyjna koncepcja temperamentu. Temperament jest „zespołem względnie stałych, formalnych cech zachowania, przejawiających się na poziomie energetycznym i w charakterystyce czasowej”. Na poziomie energetycznym przejawia się „reaktywność” człowieka, tj. właściwa danej jednostce intensywność reagowania, wyrażająca się m.in. we wrażliwości i wydolności”.

W przeciwieństwie do koncepcji statyczno-deterministycznych – regulacyjna koncepcja temperamentu akcentuje właśnie jego funkcję regulacyjną.

Czynnikami fizjologicznego mechanizmu temperamentu są: ruchliwość, siła układu nerwowego (w procesie pobudzenia i hamowania) i równowaga procesów nerwowych. Do pomiaru tych czynników służy „kwestionarium temperamentu”.

Chociaż temperament jest „efektem ewolucji filogenetycznej”, to badania przemawiają za „zaledwie umiarkowaną odziedziczalnością temperamentu w porównaniu przykładowo z odziedziczalnością inteligencji”. Skądinąd badania nad temperamentem wykazują „parcjalność”, tj. „zmienność diagnozy cech temperamentu zależnie od specyfiki zastosowanej metody badania”. Rezultaty eksperymentów dotyczących reakcji skórno-galwanicznej świadczą o tym, że „przy różnych bodźcach bezwarunkowych otrzymuje się zasadniczo inne diagnozy” co do typu układu nerwowego. Podobne zjawisko występuje przy badaniu tego układu metodą odruchowo-warunkową: tutaj na diagnozę wpływ ma rodzaj bodźca warunkowego. Z kolei na diagnozę siły układu nerwowego wpływa rodzaj efektora.

Na gruncie regulacyjnej koncepcji temperamentu stres jest interpretowany jako nierównowaga między „wymaganiami a możliwościami jednostki: wymaganiami środowiskowymi (sytuacyjnymi) o określonej charakterystyce stymulacyjnej a jednostkowymi możliwościami w zakresie stymulacji”. Skutkami tej nierównowagi są: początkowo „pogorszenie poziomu wykonania zadań i wzbudzenie silnych negatywnych emocji”, a później zaburzenia somatyczne i psychiczne.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1965a^k – O temperamencie i jego poznawaniu. W., NK, ss. 180. • 1965b^k – Problemy i metody badań typów układu nerwowego człowieka. Ww., O, ss. 174. • 1969^k – Temperament i typ układu nerwowego. W., PWN, ss. 358. 1974². • 1975^k (z: Andrzej Jurkowski i Zygmunt Putkiewicz) – Podstawy psychologii dla nauczycieli. W., PWN, ss. 486. 1976². 1977³. 1978⁴. 1979⁵. • 1978^k – Rola temperamentu w rozwoju psychicznych. W., WSP, ss. 238. 1990². Przekł. niem.: Das Temperament in der psychischen Entwicklung. Bn. 1984, VWVV, ss. 240. • 1983^k – Temperament, Personality, Activity. NY., APr. Przekł. pol.: Temperament, osobowość, działanie. W. 1985, PWN, ss. 526. • 1987^k – O inteligencji człowieka. W., WP, ss. 254. 1997² – Inteligencja człowieka. W., WEŻ, ss. 242. • 1992a^k – Badania nad temperamentem: teoria, diagnoza, zastosowania. Ww., O, ss. 212. • 1992b^k (z: Wanda Ciarkowska i Edward Necka) – Różnice indywidualne: możliwości i preferencje. Ww., O. ss. 246. Przekł. wł.: Differenze individuali: potenziali e preferenze. Pd. 1993, CU, ss. X+296. • 1992c^k – Temperament i inteligencja. W., WNPWN, ss. 162. 1995². • 1998^k – Psychologia temperamentu. W., PWN. Przekład ang.: Temperament: A Psychological Perspective. NY. 1998, PlP, s. 484. • 1999^k (z: Alois Angleitner, Benjamin H. Newberry et al.) – The Pavlovian Temperament Survey (PTS): An International Handbook. Sea., HH, ss. VIII+108. • 2002^k – Psychologia różnic indywidualnych. W., WNSch, ss. 372. 2006². • 2006^k – Temperament jako regulator zachowania. Z perspektywy półwiecza badań. Sop., GWP. Przekł. ang.: Temperament as a Regulator of Behaviour: After Fifty Years of Research. CC. 2008, EWP, ss. XII+272. • 2014^k – Różnice indywidualne. Historia, determinanty, zastosowania. W., WNSch. 2019².

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1971^r – Zagadnienia psychologii różnic indywidualnych: prace psychologów radzieckich. W., PWN, ss. 308. • 1974^r – Rola cech temperamentalnych w działaniu. Ww., O., ss. 232. • 1982^r – Regulacyjne funkcje temperamentu. Ww., O., 290. • 1985–1986^r (z: Frank H. Farley i Anthony Gale) – The Biological Bases of Personality and Behavior. V. I–II. Wash., HemPC. s. 450+300. • 1985^r – Temperamental Bases of Behavior. Warsaw Studies on Individual Differences. Lss., SZ, ss. 210. • 1987^r (z: Hans J. Eysenck) – Personality Dimensions and Arousal. NY., PlP, ss. 344. • 1989^r (z: Irwin G. Sarason i Charles Donald Spielberger) – Stress and Anxiety. V. XII, Wash., HemPC, ss. 346. • 1991a^r (z: Alois Angleitner) – Explorations in Temperament: International Perspectives on Theory and Measurement. NY., PlP, ss. XVIII+366. • 1991b^r (z: John M. Brebner, Irwin G. Sarason i Charles D. Spielberger) – Stress and Anxiety. V. XIII, Wash., HemPC, ss. 312. • 2000^r – Psychologia. Podręcznik akademicki. T. I. Podstawy psychologii. T. II. Psychologia ogólna. T. III. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Sop., GWP, ss. 638+896+934. [Ukazały się kolejne wydania]. • 2006^r (z: Tatiana Klonowicz) – People Under Extreme Stress. An Individual Differences Approach. Hp., NSP, ss. 220. • 2008^r – (z: Dariusz Doliński) – Psychologia akademicka. Podręcznik. T. I–II. Sop., GWP, s. 966+870. [Ukazały się kolejne wydania]. • 2009^r (z: Magdalena Kaczmarek i Bogdan Zawadzki) – Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia. W., WNSch, ss. 412.

1.3. Zbiory tekstów własnych: 

Bp.

1.4. Artykuły:

• 1970a – Indywidualny styl pracy ucznia a cechy temperamentalne. KPed t. XV nr 3 s. 59–77. • 1970b – Nervous System Type and Extraversion-Introversion. A Comparison of Eysenck’s Theory with Pavlov’s Typology. PPB v. I nr 1 s. 17–24. • 1972a – A Diagnosis of Temperament by Nonexperimental Techniques. PPB v. III nr 2 s. 97–105. • 1972b (z: Andrzej Eliasz i Tatiana Klonowicz) – Fizjologiczne mechanizmy cech temperamentalnych. PP t. XV nr 3 s. 25–51. • 1972c – The General and Partial Nervous System Types: Data and Theory. W: [Gray i Nebylitsyn (red.) 1972], s. 62–73. • 1974a – The Alpha-Index in Relation to Temperamental Traits. SPs v. XVI nr 1 s. 40–50. • 1974b – Temperament as an Expression of Energy Level and Temporal Features of Behavior. PPB v. V nr 3 s. 97–105. • 1975a – Pavlov’s Typology and Current Investigations in This Area. NTPHG v. XXX s. 177–200. • 1975b – Reactivity and Activity Style in Selected Occupations. PPB v. VI nr 4 s. 199–206. • 1977 – Behavioral Mobility versus Flexibility and Fluency of Thinking. An Empirical Test of the Relationship Between Temperament and Abilities. PPB v. VIII nr 2 s. 75–82. • 1982 – Biologically Determined Dimensions of Personality or Temperament. PID v. III nr 4 s. 355–360. • 1983 – A Regulative Theory of Temperament. AaJPs v. XXXV nr 3 s. 305–317. • 1985 – Diversity of Personality Dimensions Based on Arousal Theories. Need for Integration. W: [Izard i Spence (red.) 1985], s. 147–166. • 1986 – Pavlovian Properties of the Nervous System and Extraversion-Introversion. PsB J. XXVIII H. 1–2 s. 192–205. • 1987a – The Concept of Temperament in Personality Research. EJP v. I nr 1 s. 107–117. • 1987b – Emotion as a Key Concept in Temperament Research. JRP v. XI nr 4 s. 510–528. • 1988 – Temperament Dimensions as Co-Determinants of Resistance to Stress. W: [Janisse (red.) 1988], s. 146–169. • 1990a (z: Alois Angleinter i Willibald Ruch) – Strelau Temperament Inventory (STI). General Review and Studies Based on German Samples. W: [Butcher i Spielberger (red.) 1990], s. 187–241. • 1990b (z: Alois Angleinter, Jürgen M. Bantelmann i Willibald Ruch) – The Strelau Temperament Inventory – Revised (STI-R). Theoretical Considerations and Scale Development. EJP v. IV nr 3 s. 209–235. • 1991 – Are Psychophysiological Scores Good Candidates for Diagnosing Temperament/Personality Traits and for a Demonstration of the Construct Validity of Psychometrically Measured Traits? EJP v. V nr 5 s. 323–342. • 1993 (z: Bogdan Zawadzki) – The Formal Characteristics of Behavior. temperament Inventory (FCB-TI. Theoretical Assumptions and Scale Construction. EJP v. VII nr 5 s. 313–336. • 1994a (z: Alois Angleinter) – Cross-Cultural Studies on Temperament. Theoretical Considerations and Empirical Studies Based on the Pavlovian Temperament Survey (PTS). PID v. XVI nr 2 s. 331–342. • 1994b (z: Bogdan Zawadzki) – The Formal Characteristics of Behaviour. Temperament Inventory (FCB-TI). Validity Studies. EJP v. VIII nr 3 s. 207–229. • 1995 – Theory and Research on Inhibited and Uninhibited Temperaments and a Unique Approach to Children’s Temperament. PIn v. VI nr 4 s. 339–343. • 1996a (z: Piotr Szczepanik i Kazimierz Wrześniewski) – Diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera i Parkera. PP v. XXXIX nr 1 s. 187–210. • 1996b – The Regulative Theory of Temperament. Current Status. PID v. XX nr 2 s. 131–142. • 1997a (z: Alois Angleitner i Rainer Riemann) – Genetic and Environmental Influences on Personality. A Study of Twins Reared Together Using the Self – and Peer-Report NEO-FFI Scales. JPs v. LXV nr 3 s. 449–475. • 1997b – The Contribution of Pavlov’s Typology of CNS Properties to Personality Research. EPs v. II nr 2 s. 125–138. • 1997c (z: Vilfredo De Pascalis i Bogdan Zawadzki) – The Effect of Temperamental Traits on Event-Related Potentials, Heart Rate and Reaction Tim. PID v. XXVI nr 3 s. 441–465. • 2000a (z: Alois Angleitner, Włodzimierz Oniszczenko i Bogdan Zawadzki) – Evidence for Genetic Influence on the „Big Five” Personality Dimensions. Self-Report and Peer-Rating Twin Study. PPB v. XXXI nr 1 s. 29–54. • 2000b (z: Vilfredo De Pascalis i Bogdan Zawadzki) – The Formal Characteristics of Behaviour – Temperament Inventory (FCB-TI). Preliminary Results of the Italian Version. PID v. XXVIII nr 2 s. 287–298. • 2001a (z: Alois Angleitner, Włodzimierz Oniszczenko, Rainer Riemann i Bogdan Zawadzki) – Genetic and Environmental Determinants of Emotions. Data Based on Cross-Country Twin Studies on Temperament. PPB v. XXXIII nr 1 s. 5–13. • 2001b (z: Alois Angleitner, Włodzimierz Oniszczenko, Rainer Riemann i Bogdan Zawadzki) – Genetic and Environmental Influences on Temperament. The Polish-German Twin Study, Based on Self-Report and Peer-Rating. EPs v. VI nr 4 s. 272–286. • 2001c – The Concept and Status of Trait in Research on Temperament. EJUP v. XV s. 311–325 • 2001d (z: Alois Sobolewski i Bogdan Zawadzki) – The Temperamental Determinants of Stressors as Life Changes. A Genetic Analysis. EPs v. VI nr 4 s. 287–292. • 2002a (z: Piotr Szarota i Bogdan Zawadzki) – Big Five Domain and Gender as Determinants of Rater Agreement. A Comparison based on Self – and Peer-Rating on the Polish Adjective List. PID v. XXXIII nr 8 s. 1265–1277. • 2002b (z: Adam Sobolewski i Żaneta Stelter) – Rozbieżność między temperamentem rzeczywistym a oczekiwanym dziecka upośledzonego umysłowo i jej związek z sytuacją stresową matki. CPs t. VIII nr 2 s. 155–162. • 2002c (z: Adam Sobolewski i Żaneta Stelter) – Sytuacja stresowa matek wychowujących dzieci upośledzone umysłowo a cechy temperamentu i style radzenia sobie ze stresem. PEG t. V s. 65–83. • 2003 (z: Alois Angleitner, Włodzimierz Oniszczenko, Rainer Riemann, Frank M. Spinath i Bogdan Zawadzki) – Genetic and Environmental Determinants of Temperament. A Comparative Study Based on Polish and German Samples. EJP v. XVII nr 3 s. 207–220. • 2004a (z: Alois Angleitner, Rainer Riemann, Frank M. Spinath i Bogdan Zawadzki) – Genetic and Environmental Influences on the EPQ-RS Scales. A Twin Study Using Self – and Peer-Reports. PID v. XXXVII nr 3 s. 579–590. • 2004b (z: Jerzy Brzeziński) – Psychologia w Polsce po 1989 roku. Na nr 2 s. 125–148. • 2004c (z: Aleksandra Miklewska) – The Relationship between Adolescents’ School Adjustment and Their Temperament According to Teacher’s Expectations. PPB v. XXXV nr 4 s. 189–196. • 2004d (z: Bogdan Zawadzki) – Trauma and Temperament as Predictors of Posttraumatic Stress Disorder and Its Dimensions 3,15 Month and Two Years After Experiencing Flood. PPB v. XXXV nr 1 s. 5–13. • 2005a (z: Beata Kozak i Jeremy N.V. Miles) – Genetic Determinants of Individual Differences in Coping Styles. ASC v. XVIII s. 1–15. • 2005b (z: Jerzy Brzeziński) – Polish Psychology in the Period of Political Transformation (1989–2003). EPs v. X nr 1 s. 39–50. • 2005c (z: Bogdan Zawadzki) – Trauma and Temperament as Predictors of Intensity of Posttraumatic Stress Disorder Symptom after Disaster. EPs v. X nr 2 s. 124–135. • 2006a – Kilka refleksji na temat różnic indywidualnych – z perspektywy psychologa. Na nr 4 s. 13–19. Toż w: CPs t. XIII (2007) nr 2 s. 175–179. • 2006 (z: Aleksandra Miklewska i Magdalena Kaczmarek) – The Relationship between Temperament and Intelligence. Cross-Sectional Study in Successive Age Group. PID v. XL nr 4 s. 643–654. • 2008 (z: Bogdan Zawadzki) – Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu. Na nr 2 s. 47–55. • 2009a (z: Roman Cieślak, Joanna Korczyńska i Magdalena Kaczmarek) – Burnout Predictors among Prison Officers. The Moderating Effect of Temperamental Endurance. PID v. XLV nr 7 s. 666–672. • 2009b – Od badań podstawowych do zastosowań w praktyce psychologicznej: z perspektywy 50 lat badań nad temperamentem. CPs t. XV nr 2 s. 231–243. • 2011 – A Regulative Theory of Temperament. AuJPs v. XXXV nr 3 s. 305–317. • 2014 (z: Bogdan Zawadzki) – O (nie)trafności ogólnego czynnika osobowości (GFP). RPt r. XVII nr 2 s. 259 –274. Przekł. ang. On the (In)validity of the General Factor of Personality (GFP). RPt r. XVII (2014) nr 2 s. 275–290.

2. Publicystyka:

• 2014^p – Poza czasem. Sop., WSS, ss. 264.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Brzeziński, Jerzy Marian & Zawadzki, Bogdan: • 2020 – Profesor Jan Strelau (1931–2020). Na r. XXVII nr 4 s. 161–170. ■ Przybyłko, Kazimierz: • 2022 – Wybitny badacz temperamentu – prof. dr hab. Jan Jerzy Strelau (1931–2022). S r. LI s. 65–70.