Miejsce w SLW: uczeń Mieczysława Kreutza.

Obszary badań: psychologia.

Koncepcje: regulacyjna teoria zachowań.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 12.07.1910. Lwów (obecnie Ukraina).

Data i miejsce śmierci: 19.03.2000. Warszawa.

Rodzice: Jan i Maria z d. Sowa.

Matura: IV Gimnazjum Klasyczne im. Stanisława Staszica we Lwowie (1928).

Studia: UL (1928–1933).

Magisterium: Geneza ocen niedorzeczności. 23.05.1934. UL. Mieczysław Kreutz.

Doktorat: Struktura dyspozycji złożonych. 23.06.1937. UL. Mieczysław Kreutz.

Staż: Collège de France (1938–1939).

Habilitacja: Rodzaje i motywy reakcji negatywnych. 29.05.1947. UWr.

Profesura: 24.08.1948/28.05.1966.

Dydaktyka: UL (1931–1944), UMCS (1945–1950), UW (1950–1980), AMuz w Warszawie (1985–1995).

Varia: Dr h.c. UMCS (1980).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Tadeusz Tomaszewski zajmował się psychologią pracy i psychologią myślenia; obie uprawiał w duchu tzw. psychologii humanistycznej. Był m.in. twórcą koncepcji zachowań człowieka jako „zorganizowanej i ukierunkowanej aktywności pełniącej funkcje regulacyjne”. Zajmował się m.in. poznawczymi aspektami zachowań, a także strukturą pracy ludzkiej. Badał, w jakim stosunku wiedza o składnikach dyspozycji złożonej (w jego badaniach dyspozycją złożoną była pamięć lokalna liczb, a jej składnikami były: pamięć miejsc i pamięć liczb) umożliwia poznanie samej dyspozycji złożonej. W efekcie tych badań okazało się, że: efektywność złożonego sposobu zapamiętywania jest wprost proporcjonalna do efektywności składników tego sposobu – oraz że „osoby badane wykonują odrębne czynności elementarne inaczej niż wtedy, gdy elementy te stanowią nieodłączny składnik czynności złożonej”.

Tomaszewski przeprowadził również analizę krytyczną badań prowadzonych przez lekarzy niemieckich w Poznaniu podczas II Wojny Światowej. Analiza ta wykazała, że badania te miały z góry określone wyniki: chodziło o to, żeby niemiecka administracja okupacyjna mogła te wyniki wyzyskać dla „uzasadnienia” zarządzeń antypolskich. W badaniach stosowano trzy charakterystyczne metody „kamuflażu teoretycznego”: (a) wprowadzanie potrzebnych założeń bez ich uzasadnienia; (b) używanie niejasnej terminologii pseudonaukowej; (c) „układanie długich łańcuchów rozumowań, których skontrolowanie jest niemożliwe”.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Obiektywność praw nauki. „Kwestia praw naukowych daje się ująć w trzy podstawowe tezy:

(1) Wszelkie procesy przebiegają wedle ściśle określonych praw obiektywnych, niezależnych od człowieka.

(2) Prawa przebiegu zjawisk są poznawalne.

(3) Poznanie praw umożliwia czynne wpływanie na przebieg procesów.

Te trzy twierdzenia są ściśle ze sobą powiązane: stanowią jakby trzy części jednej tezy ogólnej. Każde z nich staje się jednoznaczne tylko w połączeniu z innymi. Zaprzeczenie któregokolwiek z nich prowadzi w konsekwencji do wypaczenia sensu, a nawet wręcz do zaprzeczenia pozostałych. Np. zaprzeczenie pierwszej tezy czyni pozostałe bezprzedmiotowymi; zaprzeczenie drugiej, dotyczącej poznawalności praw obiektywnych, pozbawia realnego sensu tezę o ich obiektywnym istnieniu […]; zaprzeczenie trzeciej tezy, która mówi o możliwości praktycznego wpływania na przebieg zjawisk na podstawie praw nimi rządzących, pozbawia z kolei realnego sensu tezę o ich poznawalności.”

• Przyczyny i warunki zmian. Związek zwany „przyczynowo-skutkowy” zawiera poza relacją przyczyna-skutek zawsze tzw. warunki, tj. czynniki wpływające zarówno na przyczynę, jak i skutek. Przyczyna nie jest jednym z warunków, różniących się od pozostałych „stopniem ważności”.

„O przyczynie mówi się, mając na myśli jakieś zdarzenie momentalne, wyprzedzające skutek i posiadające charakter sprawczy (przekazujące energię z jednego ciała na drugie, wywołujące jego przekształcenie, ruch lub zmianę ruchu itp.). O przyczynie mówi się również, mając na myśli ciągłą zmianę ilościową zachodzącą w jakimś układzie w ciągu długiego czasu i osiągającą moment krytyczny, po którym dopiero następuje odpowiedni skutek.”

„Jako warunki określa się zwykle czynniki raczej długotrwałe, równoczesne z działaniem przyczyn i realizacją skutku, nie tyle wywołujące skutek – nie tyle pełniące rolę sprawczą w przebiegu zjawiska – co wpływające w mniejszym lub większym stopniu na charakter zjawiska, w mniejszym lub większym stopniu modyfikujące skutek.”

„Przyczyna działa zawsze w określonych warunkach i tylko w związku z nimi wywołuje skutek o danym charakterze.” „Warunki same nie powodują zmian. Nawet najbardziej sprzyjające warunki nie mogą doprowadzić do zmiany rzeczywistości bez działania odpowiedniej przyczyny. Ogólnie można powiedzieć, że warunki stwarzają możliwość jakiejś zmiany, a przyczyna przekształca tę możliwość w rzeczywistość.”

„Szczególnym rodzajem warunków, od których zależy prawidłowość procesów, jest struktura przedmiotów.” „Dla struktury bardzo istotną jest rola, jaką poszczególne elementy spełniają w całości.”

• Poczucie niedorzeczności tekstu. Analiza przeżyć osób badanych w związku z rozpoznawaniem tekstu jako niedorzecznego – pozwala zaobserwować następującą sekwencję przeżyć:

(a) poczucie niezrozumienia tekstu;

(b) „utknięcie”;

(c) „praca myślowa”, zmierzająca do zrozumienia tekstu.

„Praca myślowa”, o której mowa w (c), może dać wynik „ujemny” (i tekst pozostaje niezrozumiały) lub „dodatni”. W wypadku wyniku ujemnego – następuje jedno z dwóch przeżyć:

(d) poczucie, że tekst jest niedorzeczny;

(e) poczucie, że tekst jest „trudny”.

Eksperymenty kontrolne pokazują, że „nie ma takiej cechy tekstu, która by bezwarunkowo decydowała o tym, czy tekst jest niedorzeczny”.

„Zeznania introspekcyjne” osób badanych przemawiają za tym, że:

(1) Czynnikiem rozstrzygającym, czy dany tekst jest oceniany przez nie jako niedorzeczny, jest rodzaj oczekiwań, z jakimi przystępują one do zapoznania się z tym tekstem.

(2) „Istnieje różnica między subiektywnym przeżyciem niedorzeczności a oceną werbalną” danego tekstu: można werbalnie (resp. pojęciowo) oceniać tekst jako niedorzeczny, ale nie mieć poczucia tej niedorzeczności.

• Reakcje negatywne. Jest pięć podstawowych typów prostych reakcji negatywnych (w tym przekory). Można je scharakteryzować następująco. Osoba A reaguje negatywnie wobec osoby B, gdy:

(1) osoba A wstrzymuje się od wykonania czynności nakazanej przez osobę B; mówi się wtedy o oporze stawianym osobie B przez osobę A;

(2) osoba A próbuje skłonić osobę B do wykonania pewnej czynności; mówi się wtedy o nacisku wywieranym na osobę B przez osobę A;

(3) osoba A wykonuje czynność przeciwną względem czynności nakazanej przez osobę B; mówimy wtedy o postawie negatywizmu osoby A;

(4) osoba A podejmuje próbę zerwania relacji fizycznych i psychicznych z osobą B; mówimy wtedy o dążeniu do izolacji przez osobę A;

(5) osoba A sprawia przykrość lub wyrządza szkodę osobie B; mówimy wtedy, że osoba A wykonuje czynność szkodliwą.

W wypadku reakcji negatywnych danej osoby oddziałują na nią zarówno motywy „dodatnie”, które odwodzą tę osobę od reakcji negatywnej, jak i motywy „ujemne”, które skłaniają ją do reakcji negatywnej – przy czym przeważają te ostatnie. Motywy ujemne bywają specyficzne, gdy osoba A, reagująca negatywnie wobec osoby B, stawia sobie świadomie za cel, aby osoba B odczuła postępowanie osoby A jako „niepożądane dla siebie”; niespecyficzne motywy ujemne są wtedy, gdy trudno się w postępowaniu osoby A dopatrzyć „złej intencji”. W grupie motywów specyficznych – są „motywy heteronomiczne, gdy zadawanie drugiemu przykrości nie jest celem samym dla siebie, lecz służy do osiągnięcia celu innego”, oraz motywy autonomiczne, gdy zadawanie przykrości nie ma żadnych celów dalszych (tak jest np. w wypadku gniewu).

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1936^k – Geneza ocen niedorzeczności. L., GS, ss. 52. • 1938a^k – Badania wykresowe nad organizacją pracy w gospodarstwach wiejskich. W., WZG, ss. 76. • 1938b^k – Bezrobocie jako zagadnienie psychologiczne. L., KRS, ss. 44. • 1946^k – Rodzaje i motywy reakcji negatywnych. Lb., WUMCS, ss. 120. • 1947^k – O psychologii w ZSRR. P., PzTP, ss. 60. • 1948^k – Psychologia po prostu. W., TUR, ss. 188. • 1949^k – Zasady psychologii w ZSRR. W., Cz., ss. 90. • 1955 – Materia i świadomość. W., Ps, ss. 28. • 1962a^k – Elementy psychologii przemysłowej. Poradnik. W., IOPM, ss. 132. • 1962b^k – Psychologia pracy. Kat., PTEk, s. 62. • 1963^k – Wstęp do psychologii. W., PWN, ss. 296. 1967², ss. 294. 1969³. 1971⁴. 1979⁵. Przekł. niem: Tätigkeit und Bewusstsein. Wn. & Bas. 1978, BzV, ss. 160. • 1966^k (z: Mariusz Maruszewski i Janusz Reykowski) – Psychologia jako nauka o człowieku. W., KW, ss. 282. 1967², ss. 310. • 1967^k – Podstawowe problemy psychologii pracy. Bdg., TNOK, ss. 16. • 1968^k – Problemy i kierunki współczesnej psychologii. W., PWN, ss. 176. • 1970^k – Z pogranicza psychologii i pedagogiki. W., PZWS, ss. 260. • 1984a^k – Główne idee współczesnej psychologii. W., WP, ss. 260. 1986², ss. 272. 1998³. WEŻ, ss. 210. • 1984b^k – Ślady i wzorce. W., WSP, ss. 212.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1958^r (z: Zbigniew Pietrasiński) – Samodzielność myślenia w procesie pracy. W., COMSZ, ss. 54. • 1975^r – Psychologia. W., PWN, ss. 892. 1976². 1977³. 1978⁴. 1979⁵. 1982⁶. • 1981^r – Zur Psychologie der Tätigkeit. Positionen und Ergebnisse polnischer Psychologie. Bn., DVW, ss. 178. • 1992^r (z: Ida Kurcz) – Psychologia ogólna. W., WNPWN, ss. 320. 1995².

1.3. Zbiory tekstów własnych: 

Bp.

1.4. Artykuły:

• 1936 – Sens i bezsens. PF r. XXXIX z. 4 s. 527–528. • 1937 – Metoda maksymów w praktycznym zastosowaniu (str.). Ps r. XI z. 1–2 s. 100–101. • 1938a – O psychologii bezrobotnych. Ps r. XII z. 1–2 s. 59–65. • 1938b – W sprawie przeżyć niedorzeczności. KP t. X z. 1–2 s. 155–163. • 1939 – Metody badania dyspozycji złożonych. KP t. XII z. 1 s. 1–56. • 1946 – Niemieckie badania porównawcze nad psychologią Polaków i Niemców. PZach r. II nr 6 s. 321–337. • 1947a – Descartes. MW r. II nr 2 s. 180–185. • 1947b – Międzynarodowa pozycja psychologii polskiej w roku 1939. ŻN r. II t. III–IV nr 13–14 s. 95–97. • 1947c – Rozwój i stan psychologii w Związku Radzieckim. KP t. XIII s. 267–315. • 1950 – W sprawie klasowego charakteru psychologii polskiej. MW r. V nr 7 s. 3–24. • 1952a – Kryzys metodologiczny w psychologii. PP nr 1 s. 1–35. • 1952b – Nauka Pawłowa o psychice. WŻ r. XIX nr 11 s. 1053–1059. • 1953a – Problem myślenia w nauce Pawłowa. NS r. IV nr 4 s. 367–392. Toż w: [Ekiel i Wołoszynowa 1971^r], s. 297–328. • 1953b – Uwagi o obiektywności praw nauki. MF r. III nr 3 s. 84–110. • 1954 – Behawioryzm a teoria Pawłowa. NS r. V nr 4 s. 349–368. • 1955 – W sprawie jedności pracy naukowej i wychowania w szkole wyższej. ŻSW r. X nr 3 s. 17–19. • 1956a – Badanie wyższych czynności nerwowych człowieka metodą bodźców wyjątkowych. SPse t. I s. 9–25. • 1956b – O czynnikach podstawowych i wtórnych w teorii i praktyce pedagogicznej. NS r. VII nr 1 s. 45–54. • 1958a – O samodzielności myślenia i działania w procesie pracy. W: [Pietrasiński i Tomaszewski T. 958^r], s. 3–11. • 1958b – Współczesne tendencje psychologii pracy. NS r. IX nr 5 s. 20–25. • 1958c – Z zagadnień psychologii samodzielności. KPed r. III nr 1 s. 52–86. • 1959a – Automatyzm i świadomość w pracy produkcyjnej. W: [Biegeleisen-Żelazowski 1959^r], s. 254–267. [Biegeleisen-Żelazowski 1959^r/1961²], s. 241–254. • 1959b – Niektóre problemy psychologii myślenia. W: [Kształcenie myślenia… 1959], s. 31–45. • 1959c – Spory współczesnych psychologów. PW t. II nr 4 s. 375–385. • 1959d – W sprawie przedmiotu psychologii. SWNSPAN z. 3–4 s. 21–18. • 1960 – Aktualność Jana Władysława Dawida. KPed r. V nr 3 s. 132–135. • 1961 – Siły i zamiary. Wych r. V nr 12 s. 8–11. • 1962a – Człowiek w przemyśle. W: [Wojciechowski (red.) 1962], s. 165–184. • 1962b – Struktura czynności ludzkich. W: [Wybrane… 1962], s. 107–128. Przekł. niem.: Die Struktur der menschlichen Tätigkeit. PsP v. VIII (1964) nr 3 s. 145–155. • 1964a – Ramowy program badań psychologicznych. PW t. VII nr 5 s. 526–540. • 1964b – O sytuacjach trudnych. W: [Bielicka et al. (red.) 1965], s. 148–167. • 1964c – Świadomość człowieka. W: [Wołoszynowa 1964a^r], s. 55–80. • 1964d – Z zagadnień psychologii uczenia się. W: [Korniszewski 1964^r], s. 110–135. • 1965a – O porównywalności zawodów. W: [Sarapata (red.) 1965], s. 23–52. • 1965b – O współczesnych teoriach uczenia się. NS r. XVI nr 6 s. 2–6. • 1965c – Użyteczność społeczna: główny problem metodologiczny współczesnej psychologii w Polsce. PP nr 10 s. 18–33. • 1966a – Człowiek jako podmiot czynności. Wych r. X nr 1 s. 3–5. • 1966b – Dwa nurty w teorii osobowości. NS r. XVII nr 5 s. 28–30. • 1966c – Les motivations dans la realisation des taches. PP nr 11 s. 66–69. • 1966d – Pierwszy rok studiów uniwersyteckich jako okres adaptacji. ŻSW r. XXI nr 2 s. 3–12. • 1966e – Psychologiczne problemy programów nauczania. KPed r. XI nr 1 s. 21–40. • 1966f – Psychologiczne problemy stosowania metod aktywnych w nauczaniu i wychowaniu. NW r. IX nr 1 s. 3–14. • 1967a – O wiedzy psychologicznej użytecznej praktycznie. Pr nr 28 s. 227–239. • 1967b – Przedmowa. Aktywność człowieka. Czynności świadome. W: [Maruszewski, Reykowski i Tomaszewski T. 1966^k/1967²], s. 5–9, 219–278, 279–311. • 1967c – Zagadnienia psychiki i świadomości w psychologii radzieckiej. PW t. X nr 5 s. 553–567. • 1968a – Człowiek w systemie pracy. W: [Rosner (red.) 1968], s. 69–122. • 1968b – Niektóre problemy psychologii pracy. PO nr 12 s. 121–128. • 1968c – Psychologiczne problemy kształcenia zawodowego. W: [Kształcenie zawodowe… 1968], s. 25–44. • 1969 – Działanie i myślenie. CzŚ r. VIII nr 12 s. 5–18. • 1970a – Czynności człowieka. Wych r. XIV nr 9 s. 251–256. • 1970b – Drogi rozwoju polskiej psychologii. PP nr 20 s. 3–18. • 1970c – Elementy przyszłej teorii świadomości. KPed r. XV nr 3 s. 13–21. • 1970d – Leninowska teoria działania. PW t. XIII nr 4 s. 414–425. • 1970e – Ślady i wzorce jako mechanizmy regulacyjne zachowania się człowieka. NS r. XXI nr 12 s. 207. • 1972 – Proces zdobywania wiedzy. NS r. XXIII nr 1 s. 16–25. • 1974 – Podstawowe schematy funkcjonowania wiadomości. PPed r. V nr 1 s. 7–25. • 1975a – O wychowawczej roli pracy. PedP nr 1 s. 29–34. • 1975b – Teoretyczny dorobek polskiej psychologii w okresie 30-lecia. PP t XVIII nr 2 s. 127–139. • 1975c – Wkład nauk psychologicznych w doskonalenie systemu oświatowego w XXX-leciu PRL. KPed r. XX nr 2 s. 54–67. • 1976a – Percepcja otoczenia przez dzieci. BO r. I nr 3 s. 54–67. • 1976b – Przygotowanie do życia jako naczelny cel kształcenia i wychowania. BO r. I nr 1 s. 41–48. • 1976c – Rozwój wszechstronny i ukierunkowany. PW t. XIX nr 3 s. 297–309. • 1976d – Wiedza jako układ reproduktywno-generatywny. PW t. XIX nr 2 s 145–159. • 1977 – Człowiek jako podmiot i człowiek jako przedmiot. W: [Obuchowski, Owczynnikowa i Reykowski (red.) 1977], s. 59–75. • 1978a – Ethical Issues from an International Perspective. DH v. V nr 4 s. 109–113. • 1978b – Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego. W: [Kaczor i Wiatrowski (red.) 1978], s. 48–57. • 1978c – Środowiskowe i sytuacyjne uwarunkowania życia, rozwoju i działania człowieka. BO r. III nr 1 s. 24–35. • 1980 – Rola i zadania psychologa w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. W: [Brejnak (red.) 1980], s. 26–30. • 1981a – Funktion und Steuerungenmchanismen menschlicher Tätigkiet. W: [Tomaszewski-T. 1981^r], s. 11–32. • 1981b – Środowiska i sytuacje człowieka jako układy wartości i możliwości. BO r. VI nr 3 s. 25–38. • 1982a – The Dynamics of Inequality. DH v. IX nr 2 s. 103–109. • 1982b – Uwagi w sprawie zaplecza naukowego Ministerstwa Oświaty i Wychowania. NS r. XXXIII nr 4 s. 146–151. • 1983a – O realizmie edukacyjnym. NS r. XXXIV nr 11 s. 478–482. • 1983b – Sytuacyjne uwarunkowania motywacji do pracy zinstytucjonalizowanej. W: [Pęcherski i Tudrej (red.) 1983], s. 74–83. • 1993a – O możliwościach jednostki w sytuacji przemian społecznych. KolP t. II s. 11–20. • 1993b – Układ referencyjny czynności pomagania. Analiza przyczynowo-skutkowa i analiza referencyjna aktywności człowieka. Ch r. XXXV nr 1 s. 16–28. • 1994 – Komu się pomaga? Ch r. XXXVI nr 1 s. 5–12. • 2002 – Struktura zachowania. W: [Kądzielawa i Kurcz (red.) 2002], s. 175–185.

2. Publicystyka:

• 1963^p – Pożytek z analogii. Arg r. VII nr 11 s. 3.

3. Teksty literackie: 

Bp.

4. Przekłady: 

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Ratajczak, Zofia: • 2010 – Tadeusza Tomaszewskiego psychologia pracy i jej związki ze Szkołą Lwowsko-Warszawską. PP t. LIII nr 3 s. 391–400. ■ Rzepa, Teresa: • 1997 – Tadeusz Tomaszewski. W: [Rzepa (red.) 1997], s. 422, 468–471.