Miejsce w SLW: uczeń Marii Kokoszyńskiej.

Obszary badań: logika, metodologia, semiotyka.

Najważniejszy wynik: syntetyczne ujęcie logiki nauk empirycznych.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 30.10.1931. Krzywicze Wielkie k. Wołożyna (obecnie Białoruś).

Rodzice: Władysław i Zofia z d. Gajewska.

Matura: Liceum Ogólnokształcące w Wałbrzychu (1950).

Studia: UWr – fizyka (1949–1952, 1954–1956), UW – filozofia (1953–1955).

Licencjat (studia I stopnia – z fizyki): Na podstawie egzaminów. 26.06.1953. UWr.

Magisterium (z filozofii): Zagadnienia filozoficzne teorii względności. 29.06.1955. UW. Henryk Sejneński.

Doktorat: Definicje arbitralne i ich analityczne komponenty. 21.02.1962. UWr. Maria Kokoszyńska.

Habilitacja: Zagadnienia empirycznej sensowności ([1.] Semantyczne kryteria empirycznej sensowności terminów. [2.] Analityczność, syntetyczność, empiryczna sensowność zdań). 25.06.1966. UWr.

Profesura: 1969/19.03.1972.

Dydaktyka: UWr (1957–1969).

Varia: Był zatrudniony w PAN (1969–2000?). Dr h.c. UŁ (2018). Członek TNW (1994), członek korespondent PAU (20.06.1998).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Wójcicki zajmuje się logiką formalną, formalną metodologią nauk empirycznych oraz semiotyką.

W zakresie logiki m.in.:

(a) doprowadził do zestandaryzowania matrycowej semantyki dla konsekwencji logicznej;

(b) wykazał m.in. nieredukowalność logiki intuicjonistycznej do logiki klasycznej (traktowanych jako teorie konsekwencji).

W zakresie metodologii:

(a) zinterpretował teorie empiryczne jako struktury wyznaczone przez określony język, zbiór tez, środków dowodowych, empirycznych procedur rozstrzygania prawdziwości zdań i zasięgu (tj. zbioru układów empirycznych opisywanych przez te teorie);

(b) opisał dwie metody charakterystyki teorii empirycznej: przez aksjomatyzację jej zawartości lub przez aksjomatyzację struktury teoriomnogościowej, tworzącej jej zasięg;

(c) przedstawił typologię prawidłowości empirycznych.

Poświęcił wiele uwagi zagadnieniu analityczności i sensowności wypowiedzi teoretycznych; analizował pojęcia definicji, dyskusji i sporów filozoficznych, rozumowania i dezinformacji.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Sensowność empiryczna. „Pojęcie empirycznej sensowności jest pojęciem, którego intuicyjna treść jest trudno uchwytna. Nic więc dziwnego, że jest ono uściślane na wiele różnych sposobów, a jednocześnie wszelkie proponowane definicje, nieomal w chwili ich opublikowania, stają się przedmiotem uwag krytycznych. Można zastanawiać się, czy w ogóle możliwe jest ostateczne uzgodnienie opinii i czy czasem nie mogą współistnieć obok siebie definicje, które, ustalając inne kryteria sensowności empirycznej, stanowiłyby realizację różnych, ale równie dobrych zamysłów.”

Koncepcję sensowności empirycznej można oprzeć m.in. na następujących „sugestywnych” intuicjach.

„Wyrażenia, które nie posiadają empirycznego sensu, mogą być mimo tego wyrażeniami sensownymi. Sensowne są przecież stałe logiczne, choć na ogół wyrażeniom tym nie przypisuje się empirycznego znaczenia. Wyposażanie terminu w znaczenie polega na tym, że przyjmuje się pewne warunki ograniczające sposoby interpretowania go. Jeśli więc do języka węższego rachunku funkcyjnego dołączymy pewne stałe, np. pewne orzeczniki, oraz przyjmiemy pewne postulaty, to tym samym stałe te uczynimy wyrażeniami sensownymi.”

„Gdybyśmy się ograniczyli przy ustalaniu znaczeń terminów jakiegoś języka wyłącznie do stosowania środków werbalnych (postulatów i ewentualnie ponadto reguł inferencji), to moglibyśmy jedynie z ograniczoną dokładnością charakteryzować ich denotacje.”

„Nasuwa to myśl, że może właśnie w stopniu dokładności, z jaką scharakteryzowana jest w odpowiednim systemie językowym denotacja danego wyrażenia, należy doszukiwać się kryteriów jego empirycznej sensowności.”

„Wyposażyć termin w znaczenie empiryczne, to tyle, co nałożyć na jego denotację warunki charakteryzujące ją w stopniu, który byłby nieosiągalny, gdybyśmy konstytuowali znaczenia wyrażeń wyłącznie przy pomocy postulatów oraz reguł inferencji.”

• Dezinformacja i fałsz. „Dezinformacja […] to nie to samo, co fałsz. Jeśli na pytanie „Jak najszybciej mogę dojechać do Łodzi” słyszę „Jest pociąg do Łodzi o godz. 13.14”, to aby zdanie to było prawdziwe, pociąg taki musi istnieć. Aby zdanie to nie było dezinformacją, musi to być najwcześniejszy pociąg, którym mogę jeszcze odjechać. Kontekst, w którym poinformowano mnie o pociągu do Łodzi, pozwala mi wnosić, że pociąg, o którym mowa, jest pociągiem najwcześniejszym. Jeśli takim nie jest, udzielona mi informacja jest prawdziwa, ale ma fałszywą implikaturę. Właśnie dlatego jest dezinformacją.”

• Entymemat i paraentymemat. Porównajmy następujące przykłady wynikania:

(1) Z tego, że osoba A jest czyjąś matką lub babką, wynika, że osoba A jest czyjąś babką lub matką.

(2) Z tego, że osoba A jest czyjąś matką, wynika, że osoba A jest kobietą.

(3) Z tego, że osoba A jest matką osoby B, wynika, że osoba A jest starsza od osoby B.

Wynikanie (1) jest wynikaniem logicznym, gdyż o zachodzeniu tego wynikania decyduje sens występujących w nim terminów logicznych (a w szczególności to, że alternatywa „lub” jest funktorem symetrycznym).

W wypadku wynikania (2) i (3) nie mamy do czynienia z wynikaniem logicznym, gdyż o ich zachodzeniu decyduje bądź sens pozalogicznego terminu „matka”, którego to sensu składnikiem jest bycie kobietą (w pierwszym wypadku), bądź (np.) „pewnik”, że każdy rodzic jest starszy od swoich dzieci. „Entymematami nazywane są wszelkie domyślne i zarazem oczywiste założenia przyjmowanie w trakcie wykazywania, iż z pewnych zdań wynikają inne.” Tak jest właśnie w wypadku wynikania (3). W związku z tym jest to wynikanie entymematyczne.

Bywa jednak tak, że wynikanie jest oparte na pewnikach nie tyle domyślnych, ile takich, których w sposób zwerbalizowany sobie nie uświadamiamy. Często bywa np, tak, że wiemy o tym, że osoba O wygląda tak-a-tak. Wiedza nasza ma nieliczne składniki zwerbalizowane (powiedzmy, że osoba O ma mniej niż 2 metry wzrostu) i mnóstwo składników niezwerbalizowanych („ikonicznych”), tj. takich, którym „nie nadaliśmy lub nie umiemy nadać wyrazu słownego”. Takie właśnie sądy bywają pewnikami niektórych wnioskowań, które wobec tego można nazwać wnioskowaniami opartymi na wynikaniu paraentymematycznym.

• Prawo i prawidłowość. Pojęcie prawa jest „językowym odpowiednikiem” pojęcia prawidłowości.

„Fakt, iż operując terminem „prawidłowość” mamy na myśli zawsze prawidłowość, która zgodnie z akceptowanymi kryteriami jest „szczególnie ważna”, powoduje, iż również do praw nie chcemy zaliczać zdań, które w naszym odczucie stwierdzają fakty nieistotne, „mało ciekawe”.”

Pojęcie prawa zostało powyżej wprowadzone przez odwołanie się do pojęcia prawidłowości. „Często postępuje się odwrotnie: określa się prawidłowość za pomocą pojęcia prawa. Tego rodzaju podejście budzi opory z dwóch względów. Przede wszystkim ze względów zasadniczych. Dane obiektywnie są prawidłowości; dopiero odkrywając je formułujemy prawa. Wyrażany niekiedy pogląd, iż formułując prawa konstruujemy prawidłowości, jest interesującą spekulacją filozoficzną, ale tylko spekulacją. Tracąc z oczu fakt, iż przedmiotem badań nauki jest świat materialny, który możemy wprawdzie w jakimś zakresie zmieniać, ale przecież nie w ten sposób, iż zmienimy teorie, które go opisują, tracimy możliwość zrozumienia istoty procesów poznawczych.” „Drugim względem, który czyni uzależnianie pojęcia prawidłowości od pojęcia prawa zabiegiem nietrafnym, […] [jest to, że] praw jest „znacznie mniej” niż prawidłowości.”

• Dynamika teorii empirycznych. Teorię empiryczną, która ulega w miarę upływu czasu zmianom, można ująć jako ciąg następujących po sobie teorii wziętych statycznie. „Jeśli rozwój teorii przebiega prawidłowo, to każda późniejsza faza rozwojowa winna stanowić ulepszenie w stosunku do faz wcześniejszych. Ulepszenia te mogą być jednak najróżnorodniejsze, dotyczyć bardzo różnych elementów teorii, w szczególności nie zawsze nawet muszą polegać na zmianach merytorycznych.”

Warunkiem niezbędnym tego, żeby teorię T₂ wolno było uznać za ulepszenie teorii T₁, jest to, że każdy problem, który może być podjęty i rozwiązany na gruncie teorii T₁, może być także podjęty na gruncie teorii T₂.

Z punktu widzenia nauki najważniejsze są problemy teoretyczne, tj. takie, że ich rozwiązanie jest wyrażalne za pomocą pewnego zdania lub pewnego zbioru zdań. Problemy bywają zamknięte lub otwarte. Problem jest zamknięty, gdy znana jest klasa jego możliwych rozwiązań; takimi problemami są m.in. wszystkie pytania do rozstrzygnięcia, ale także niektóre pytania do uzupełnienia. Problem jest otwarty, gdy nie jest zamknięty. Problemami otwartymi są na ogół pytania dotyczące przyczyn pewnych zjawisk lub sposobu zapobiegania ich zajściu.

Jeśli się ograniczymy do problemów zamkniętych, to T₂ wolno uznać za ulepszenie teorii T₁ m.in. wtedy, gdy teoria T₂ pozwala rozstrzygnąć takie problemy, które są nierozstrzygalne na gruncie teorii T₁. Inne ulepszenie może polegać na tym, że, co prawda, klasa problemów rozstrzygalnych na gruncie obu teorii jest taka sama, ale „koszt” (teoretyczny lub praktyczny) przeprowadzenia odpowiednich rozstrzygnięć jest mniejszy na gruncie teorii T₂ niż na gruncie teorii T₁.

„Szukając ulepszonych teorii szukamy takich, które pozwolą na rozwiązanie szerszej klasy problemów aniżeli teoria, którą aktualnie dysponujemy.” „Szukamy teorii, które tam, gdzie pełne rozwiązanie problemu jest nieosiągalne, pozwalają na pełniejsze rozwiązanie problemu. Szukamy teorii, które prowadzą do rozwiązań obarczonych możliwie małym błędem, i wreszcie poszukujemy teorii, które pozwalają na łatwe i możliwie niekosztowne osiąganie rozwiązania tych problemów, które możemy sobie stawiać.

Cele te nie są niestety zawsze do pogodzenia.”

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1971^k – Investigations into Methodology of Sentential Calculi. I. W., IFiSPAN, ss. 78. • 1974^k – Metodologia formalna nauk empirycznych. Podstawowe pojęcia i zagadnienia. Ww., O, ss. 320. • 1977^k – Wykłady z metodologii nauk. Ww., WPWr, ss. 118. • 1979^k – Topics in the Formal Methodology of Empirical Sciences. Ww. & D., PWN & DR, ss. 290. • 1982^k – Wykłady z metodologii nauk. W., PWN, ss. 278. • 1984^k – Lectures on Propositional Calculi. Ww., O., ss. 292. • 1988^k – Theory of Logical Calculi: Basic Theory of Logical Consequence Operations. D., KAP, ss. XVIII+474. • 1991^k – Teorie w nauce. Wstęp do logiki, metodologii i filozofii nauki. Cz. I. W., IFiSPAN, ss. 150. • 1999^k – Ajdukiewicz. Teoria znaczenia. W., Pr, ss. 176. • 2003^k – Wykłady z logiki z elementami teorii wiedzy. W., WNSch, ss. 296.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1974^r (z: Marian Przełęcki) – Reports of the Seminar on Formal Methodology of Empirical Science: November 1973 – February 1974. W., IFiSPAN, ss. 58. • 1976^r (z: Grzegorz Malinowski, Marian Przełęcki i Klemens Szaniawski) – Formal Methods in the Methodology of Empirical Science. Ww., O, ss. 458. • 1977a^r (z: Grzegorz Malinowski) – Selected Papers on Łukasiewicz Sentential Calculi. Ww., O, ss. 200. • 1977b^r (z: Marian Przełęcki) – Twenty-Five Years of Logical Methodology in Poland. W. & D., PWN & DR, ss. VIII+736. • 1995^r (z: William E. Herfel, Władysław Krajewski i Ilkka Niiniluoto) – Theories and Models in Scientific Processes. A., R, ss. 436. • 2008^r (z: Mihir Chakravorty i Piero Pagliani) – A Geometry of Approximation: Rough Set Theory: Logic, Algebra and Topology of Conceptual Patterns. D., Sp, ss. LXXXII+704.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

Bd.

1.4. Artykuły:

• 1963 – Analityczne komponenty definicji arbitralnych. SL v. XIV s. 119–154. • 1964 – Sensowność terminów teoretycznych. Krytyczne uwagi o pewnej koncepcji R. Carnapa (ar.). RF t. XXII nr 2–4 s. 235–237. • 1966a – Analityczność, syntetyczność, empiryczna sensowność zdań. SF r. X nr 3 s. 33–65. Przekł. ang.: Analiticity, Sytheticity, and the Empirical Meaningfulness of Sentences. SF. Selected Articles nr 4 (1966) s. 301–329. • 1966b – O warunkach empirycznej sensowności terminów. W: [Eilstein i Przełęcki 1966^r], s. 9–43. Przekł. ang.: Semantical Criteria of Empirical Meaningfulness. SL v. XIX (1966) s. 75–109. Toż w: [Przełęcki i Wójcicki 1977b^r], s. 647–680. • 1968 – Relatywne pojęcie empirycznej sensowności terminów. AUW. Prace Filozoficzne t. IV s. 133–147. • 1969a – Semantyczne pojęcie prawdy w metodologii nauk empirycznych. SF r. XIII nr 3 s. 33–48. W: [Pelc 1971^r], s. 491–517. Przekł ang.: The Semantic Conception of Truth in the Methodology of Empirical Sciences. DH v. I (1974) nr 1 s. 103–116. Toż w: [Pelc 1979^r], s. 432–449. • 1969b (z: Marian Przełęcki) – The Problem of Analyticity. Syn v. XIX nr 3–4 s. 374–399. • 1970 – Some Remarks on the Consequence Operation in Sentential Logic. FM v. LXVIII nr 3 s. 269–279. • 1971 (z: Marek Tokarz) – The Problem of Reconstructability of Propositional Calculi. SL v. XXVIII s. 119–127. • 1972 – Metody formalne w problematyce teoriopoznawczej. SF r. XVI nr 1 s. 13–41. • 1973a – Basic Concepts of Formal Methodology of Empirical Sciences. Aj v. XXXV s. 168–195. Toż w: [Przełęcki i Wójcicki 1977b^r], s. 681–708. • 1973b – Matrix Approach in Methodology of Sentential Calculi. SL v. XXXII s. 7–37. • 1975 – A Theorem on the Finiteness of the Degree of Maximality of the n-Valued Łukasiewicz Logic. BSL (Ww.) v. IV nr 1 s. 19–23. • 1981 – Faktualne i analityczne składniki teorii empirycznych. AUW. Prace Filozoficzne t. XVIII (Logika nr 5) s. 24–39. • 1984 – R. Suszko’s Situational Semantics. SL v. XLIII nr 4 s. 323–340. • 1992 – Pozytywizm polskiego dwudziestolecia. KF t. XX nr 1–2 s. 21–64. • 1994a – Realism vs Relativism in Philosophy of Science: Some Comments on Tarski’s Theory of Truth. W: [Woleński 1994^r], s. 337–361. • 1994b – Semantyka sytuacyjna logiki niefregowskiej. W: [Pelc 1994^r], s. 261–283. • 1996a – Języki teorii naukowych. FN r. IV nr 3 s. 17–44. • 1996b – Werystyczne i heurystyczne teorie w nauce. ZN t. XXXII nr 1 s. 9–35. FN r. V (1997) nr 2 s. 21–52. • 1997 – Popperowskie i niepopperowskie teorie w nauce. PFSN r. VI nr 2 s. 7–26. • 1999 – Filozofia polska XX wieku. EF v. XXVIII s. 301–304. • 2000a – Czy Ajdukiewicz wielkim był? FN r. VIII nr 2 s. 115–124. • 2000b – Filozofia polska XX wieku. Komentarz do kalendarza zdarzeń. KF t. XX z. 4 s. 5–37. • 2001 – Konwersacja czy dyskurs? Rzecz o maksymach Grice’a i regułach domniemania. Pr nr 141 s. 141–148. • 2002 (z: Jan Zygmunt) – Logika polska okresu powojennego. Próba rzutu oka wstecz. Na nr 4 s. 157–175. • 2004 – Społeczne aspekty społeczeństwa wiedzy. NP r. LII s. 33–37. • 2006 – Empiryczne sposoby uznawania zdań. Na marginesie Ajdukiewicza. RoF t. LIV nr 2 s. 413–427. • 2010 – Kryteria racjonalności sporów. FN r. XVIII nr 2 s. 7–46. • 2017 – Three Doctrines of the Nature of Mathematics: Some Comments of a Knowledge Theorist. BSL (Ł.) v. XLVI nr 1–2 s. 11–19.

2. Publicystyka:

Bd.

3. Teksty literackie:

Bd.

4. Przekłady:

Bd.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Malinowski, Grzegorz & Woleński, Jan: • 2011 – Logic, Formal Methodology and Semantics in Works of Ryszard Wójcicki. SL v. XLIX nr 1–3 s. 7–30.