Miejsce w SLW: uczennica Jerzego Słupeckiego.

Obszary badań: logika i jej zastosowania w lingwistyce, filozofii, informatyce i metodologii.

Koncepcja: dualność ontologiczna znaków językowych.

Najważniejszy wynik: teoria zdań odrzuconych.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 1.12.1940. Jastrzębie-Zdrój.

Rodzice: Antoni i Cecylia z d. Strzelecka.

Matura: Żeńskie LO w Chorzowie (1958).

Studia: UWr (1958–1963).

Magisterium (z matematyki): Równoważność arytmetyki Peano i Wilkosza. 22.06.1963. UWr. Jerzy Słupecki.

Doktorat: Teoria zdań odrzuconych. 13.12.1967. UWr. Jerzy Słupecki.

Habilitacja: Teoria języków syntaktycznie kategorycznych. 22.05.1985. UWr.

Profesura: 12.12.1990/1.12.1995. Profesura tytularna: 18.02.1992.

Dydaktyka: WSP w Opolu / UO (1963–2005), Wydział Zamiejscowy w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu (2005–2010), UKSW (2016–).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Większość twórczości naukowej Wybraniec-Skardowskiej mieści się w obrębie logiki formalnej.

Poza skonstruowaniem teorii zdań odrzuconych, rzucającej światło na wiele pojęć metodologii nauk empirycznych: (a) zaksjomatyzowała teorię składni i semantyki języka; (b) sformalizowała podstawy logicznej teorii informacji; (c) zaproponowała wieloaspektowe ujęcie adekwatności wiedzy językowej; (d) podała oryginalne rozwiązanie problemu denotacji kwantyfikatorów; (e) rozwinęła koncepcję znaczenia wyrażeń jako sposobu ich użycia.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Teoria zdań odrzuconych. Klasyczny rachunek zdań – w wersji aksjomatycznej – może stanowić punkt wyjścia do skonstruowania aksjomatycznych teorii tzw. postaw propozycjonalnych, tj. postaw przekonaniowych zajmowanych przez użytkowników języka wobec zdań tego języka. Przez długi czas jedyną postawą propozycjonalną, która budziła z tego punktu widzenia zainteresowanie logików, było uznawanie zdań. Okazało się w końcu jednak, że również postawa stanowiąca sui generis odwrotność uznawania – tj. odrzucanie – jest interesująca poznawczo i warta „steoretyzowania”. W ten sposób narodziła się idea teorii odrzucania zdań.

Analogicznie jak w wypadku teorii uznawania jest to teoria systematyzująca odrzucanie „pochodne”, a więc takie, przy którym odrzuca się jakieś zdanie na tej podstawie, że odrzuciło się pewne inne zdanie. Przypuśćmy, że mamy pewien zbiór X zdań „pierwotnie” odrzuconych. Można wtedy wprowadzić pojęcie zdania odrzuconego y na podstawie zbioru X, a więc takiego zdania, że ze zdania y może być wyprowadzone co najmniej jedno zdanie należące do zbioru X. Tak skonstruowane pojęcie zdania odrzuconego znajduje zastosowanie na gruncie metodologii nauk empirycznych. Przypuśćmy, że zdaniem „pierwotnie” odrzuconym ze zbioru X jest zdanie fałszywe w świetle danych doświadczenia; za zdanie y wolno wtedy uważać każdą hipotezę obaloną przez doświadczenie.

Na marginesie rozważań związanych z konstrukcją formalnej teorii odrzucania zdań wprowadzone zostało pojęcie zdania empirycznego jako zdania niezawierającego terminów (czysto) logicznych i zarazem odnoszącego się do stanu rzeczy określonego czasoprzestrzennie. Przy takim rozumieniu zdania empirycznego – skoro terminem logicznym jest m.in. negacja (zdania) – nie da się podać przykładu dwóch zdań empirycznych, które byłyby ze sobą sprzeczne (a więc nie ma też dwóch „sprzecznych” stanów rzeczy).

• Status ontyczny znaków językowych. Znaki językowe ujmowane są w logice dwojako: albo jako znaki-egzemplarze, albo jako znaki-typy. Pierwsze są (fizycznymi) konkretami. Drugie dawniej traktowano jako szczególne (idealne) abstrakty; obecnie najczęściej utożsamia się te abstrakty z klasami (równokształtnych czy nierozróżnialnych strukturalnie) znaków-konkretów.

Formalnologiczna analiza języka – jak się okazuje – nie może się ograniczyć do posługiwania się tylko jednym z tych pojęć. Chodzi o to, że pojęcia semantyczne (denotacja, znaczenie) i sematyczno-pragmatyczne (interpretacja) mogą być poprawnie zdefiniowane jedynie dla znaków-typów, ale ich definicje wymagają odwołania się do funkcji pełnionych w języku przez znaki-egzemplarze; z kolei pragmatyczne pojęcie aktu komunikacji językowej definiowane jest w kategoriach znaków-egzemplarzy, natomiast pojęcie komunikacji w ogóle – w kategoriach znaków-typów.

Opis syntaktyczny języka – w każdym razie języka syntaktycznie kategorialnego (czyli takiego, że jego wyrażenia złożone mają strukturę funktorowo-argumentową) – jest zarazem neutralny wobec ontologicznego statusu opisywanych obiektów, tj. abstrahuje od tego, czy znaki-typy są ontycznie zależne (jak się przyjmuje na stanowisku konkretystycznym), czy niezależne (jak się przyjmuje na stanowisku idealistycznym) od przyporządkowanych im znaków-egzemplarzy. O tej neutralności świadczy fakt, że istnieją zaksjomatyzowane teorie języka jako zbioru wyrażeń-typów i zaksjomatyzowane teorie języka jako zbioru wyrażeń-egzemplarzy, dla których da się wykazać, że są one równoważne (czyli analogiczne formalnie). A skoro tak, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby np. opowiedzieć się z jakichś „pozalogicznych” powodów za ontologią konkretystyczną.

• Adekwatność wiedzy językowej. Termin „wiedza” jest dwuznaczny: może odnosić się do wiedzy w sensie psychologicznym i do wiedzy intersubiektywnej, tj. takiej, która jest wyrażalna językowo w aktach komunikacyjnych.

Aby poprawnie postawić zagadnienie adekwatności wiedzy językowej, trzeba uwzględnić trzy dziedziny: (a) świat rzeczywisty (a raczej pewien jego fragment); (b) pojęciowy obraz tego świata oparty na naszych aktach poznawczych; (c) język, w którym nasz obraz pojęciowy komunikujemy innym. W konsekwencji kryteria adekwatności się komplikują, gdyż muszą być sformułowane z uwzględnieniem wszystkich tych trzech dziedzin. Jeśli chodzi np. o adekwatność na poziomie syntaktycznym, to wymaga ona zestawienia struktury (ontologicznej) świata, struktury (semantycznej) pojęciowego obrazu tego świata oraz struktury (syntaktycznej) języka wyrażającego ów obraz.

Dodatkową komplikacją, z którą musi uporać się teoria adekwatności wiedzy językowej, jest konieczność ustalenia, co np. miałoby odpowiadać w naszym obrazie pojęciowym świata – lub po prostu w świecie – takim rodzajom wyrażeń, jak np. kwantyfikatory, funkcje zdaniowe, wyrażenia nieostre itd.

• Syntaktyczna wersja zasady składalności. Wyjaśnienia tego, w jaki sposób znaczenie wyrażenia złożonego – w szczególności zdania – „składane jest” („komponowane”) ze znaczeń członów tego wyrażenia (w ujęciu pragmatycznym: jak na podstawie rozumienia członów wyrażenia złożonego użytkownik tego wyrażenia dochodzi do zrozumienia całego wyrażenia), dostarcza zasada składalności. W swobodnym sformułowaniu głosi ona, że znaczenie wyrażenia złożonego jest funkcją znaczeń jego członów i reguł syntaktycznych, przy użyciu których „skomponowano” to wyrażenie.

Tradycyjnie mówi się o dwóch wersjach tej zasady, regulujących „składanie” odpowiednio znaczenia wyrażenia złożonego i jego denotacji. Wersje te zakładają jednak trzecią – syntaktyczną – wersję, opierającą się na metodzie sprawdzania spójności syntaktycznej w drodze „kasowania” indeksów kategorialnych (wynalezionej przez Kazimierza Ajdukiewicza).

Dokładne ujęcie wszystkich tych wersji zasady składalności oraz relacji między tymi wersjami jest osiągalne dopiero przy użyciu narzędzi formalnologicznych, tj. dzięki skonstruowaniu w języku formalnym aksjomatycznej teorii składni i semantyki.

• Prawda i kłamstwo. Odpowiedź na pytanie, jaka jest relacja między prawdą a kłamstwem – a w szczególności, czy kłamstwo przeczy prawdzie – musi być poprzedzona analizą sensu słów „prawda”, „kłamstwo” i „przeczenie”; bez tego nie uniknie się „chaosu w stosowaniu pojęć”.

Jeśli chodzi o słowo „prawda”, to należy m.in. wyróżnić jego sens ontologiczny („prawda” znaczy wtedy tyle co „fakt”), sens semantyczny („prawda” znaczy wtedy tyle co „zdanie prawdziwe”, a w sensie wtórnym – jak np. w wypadku wyrażenia typu „prawdziwy przyjaciel” – odnosi się do jakiegoś przedmiotu, gdy odpowiada on pewnemu ideałowi, np. w podanym przykładzie ideałowi przyjaciela), sens epistemologiczny („prawda” znaczy wtedy tyle co „ogół zdań odnoszących się do rzeczywistości”). Poza tym można mówić o różnych sensach „kryterialnych”, przy których prawda jest zrelatywizowana np. do pewnego systemu wartości, do pewnej dyscypliny naukowej lub do pewnych zastosowań praktycznych.

Nb. Wszystkie te pojęcia prawdy są ze sobą znaczeniowo powiązane.

Równie wieloznaczne jest słowo „kłamstwo”, przy czym przy określaniu relacji między kłamstwem a prawdą szczególnie istotne są znaczenia, przy których „kłamstwo” jest bliskoznacznikiem „fałszu” lub „nieszczerości”.

Kiedy uwzględni się to, że jest wiele pojęć prawdy i kłamstwa – a ponadto, że chodzić może o różne znaczenia „przeczenia” (np. „x przeczy y-owi” może znaczyć tyle co „x jest sprzeczne z y-iem”, lub tyle co „x jest przeciwieństwem y-a), odpowiedzi na pytanie o relację między prawdą a kłamstwem mogą być różne. Najprostsza odpowiedź – mianowicie negatywna – jest wtedy, gdy mówiąc o prawdzie, mamy na myśli wypowiedź zgodną z rzeczywistością, a mówiąc o kłamstwie – wypowiedź nieszczerą, albowiem „zdania kłamliwe mogą być niekiedy obiektywnie prawdziwe”.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac: 

Bp.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1969^k (z: Grzegorz Bryll) – Z badań nad teorią zdań odrzuconych. Op., WSPO, ss. 218. • 1985^k – Teoria języków syntaktycznie kategorialnych. Ww. & W., PWN, ss. 154. Przekł. ang.: Theory of Language Syntax: Categorial Approach. D. 1991, KAP, ss. XXXIV+252. • 1990^k (z: Edward Bryniarski) – Nauczanie logiki wspomagane komputerowo. Bk., PFEK, ss. 138. • 2009^k – Polish Logic: A Few Lines from a Personal Perspective. S., SUP, ss. 32.

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1991^r – Zbiór zadań do nauczania logiki wspomaganego komputerowo. Op., WSPO, ss. 150. • 2018^r (z: Ángel Garrido) – The Lvov-Warsaw School: Past and Present. Ch., Birk, ss. 834. • 2020^r (z: Alex Citkin) – Deductive Systems in Traditional and Modern Logic. Bas., MDPI, ss. 298.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 2022 – Logic – Language – Ontology: Selected Works. Ch., Birk, ss. XIV+300.

1.4. Artykuły:

• 1965 – A System of Axioms of Integer Numbers. ZNWSPO. Matematyka IV s. 97–145. • 1969 – Teoria zdań odrzuconych. W: [Bryll i Wybraniec-Skardowska 1969^k], s. 5–132. • 1970 (z: Grzegorz Bryll i Jerzy Słupecki) – Pewna teoria równoważna teorii systemów dedukcyjnych Tarskiego. ZNWSPO. Matematyka X s. 61–67. • 1971–1972 (z: Grzegorz Bryll i Jerzy Słupecki) – Theory of Rejected Propositions. I–II. SL v. XXIX (1971) s. 75–123, v. XXX (1972) s. 97–145. • 1974 – Wzajemna definiowalność pojęć wynikania i sprzeczności. ZNWSPO. Matematyka XV s. 77–86. • 1976 (z: Zygfryd Dyrszlag) – O definiowaniu przez abstrakcję (propozycja dydaktyczna). ZNWSPO. Matematyka XIX s. 157–189. • 1980 – O aksjomatyce Wilkosza arytmetyki liczb naturalnych. W: [Żarnecka-Biały (red.) 1980^r], s. 41–50. • 1981a – Formalizacja teorii języków syntaktycznie-kategorialnych. M12KHL s. 21–26. • 1981b – On the Theory of Labels-Tokens. BSL (Ww.) v. X nr 1 s. 30–34. • 1981c – O istocie i semantycznych własnościach imion własnych. On r. XXVIII s. 298–310. • 1983a – Badania Jerzego Słupeckiego nad sylogistyką Arystotelesa i ich rezonans we współczesnej logice. ZNWSIO. Matematyka 4 s. 35–61. • 1983b – O teorii napisów-egzemplarzy. ZNWSIO. Matematyka 4 s. 121–125. • 1984 – On the Axiomatic Systems of Synactically Categorial Languages. BSL (W.) v. XIII nr 4 s. 241–251. • 1986 – On the Type-Token Relationships. BSL (W. & Ł.) v. XV nr 4. s. 164–171. • 1988 – Logiczne podstawy ontologii składni języka. SF r. XXXII nr 6–7 s. 263–284. • 1989a – On a Generalization of Approximation Space. BPAS v. XXXVII nr 1–6 s. 51–62. • 1989b – On the Eliminatibility of Ideal Linguistic Entities. SL v. XLVIII nr 4 s. 587–615. • 1989c (z: MarekChuchro) – Semiotyczno-filozoficzne aspekty imion własnych. M35KHL s. 15–18. • 1990 – O dwóch podejściach do formalizacji teorii napisów. ZNWSPO. Matematyka XXVII s. 33–48. • 1991 (z: Marek Chuchro) – O nazwach pustych i nazwach własnych w świetle semiotyki i filozofii (ar.). RF t. XLVIII nr 2 s. 128–136. • 1992a (z: Andrzej Reinhard, Bogusław Stawski i Tomasz Weber) – An Application of Rough Set Theory in the Control of Water Conditions on a Polder. W: [Słowiński (red.) 1992], s. 153–163. • 1992b – Unit Operations. ZNWSPO. Matematyka XXVII s. 113–129. • 1994a – A Logical Explication of the Concepts of Incomplete and Uncertain Information. W: [Algar, Bergler i Dong (red.) 1994], s. 180–199. • 1994b – Status informacji przybliżonej i problem nieostrości. W: [Omyła (red.) 1994], s. 409–421. • 1996 – O konceptualizacji wiedzy nieostrej. FN r. IV nr 3 s. 45–62. • 1997a (z: Edward Bryniarski) – Formal and Ontological Aspects of Names. AUW nr 1890 (Logika nr 17) s. 71–81. • 1997b (z: Edward Bryniarski) – Generalized Rough Sets in Contextual Spaces. W: [Lin i Cercone (red.) 1997], s. 339–354. • 1997c – Logic in View of Imprecise Information. W: [Carr i Rauch (red.) 1997], s. 817–819. • 1998a – A Formal-Logical Approach to the Problem of Imprecision. SLGR nr 2(15) s. 101–124. • 1998b (z: Edward Bryniarski) – Calculus of Contextual Rough Sets in Contextual Spaces. JANCL v. VIII nr 1–2 s. 9–26. • 1998c (z: Zbigniew Bonikowski i Edward Bryniarski) – Extensions and Intentions in the Rought Set Theory. IS v. CVII nr 1–4 s. 149–167. • 1998d – Logical and Philosophical Ideas in Certain Approach to Language. Syn v. 116 nr 2 s. 231–277. • 1998e (z: Andrzej Krzysztof Rogalski) – On Universal Grammar and Its Formalization. PAr VIII s. 153–172. • 1998f (z: Andrzej Krzysztof Rogalski) – On Universal Roots in Logic. DU v. VIII nr 11–12 s. 143–154. • 1999a – O komunikacji intelektualnej z dwóch pozycji: psychologicznej i uniwersalnej. W: [Gajda (red.) 1999], s. 41–55. • 1999b (z: Edward Bryniarski i Andrzej Krzysztof Rogalski) – The Notion of Truth in Systems of Knowledge. SLGR nr 3(16) s. 33–58. • 2001a – Knowledge, Vagueness and Logic. IJAP v. XI nr 3 s. 719–737. • 2001b – On Denotation of Quantifiers. W: [Omyła (red.) 2001], s. 89–119. • 2001c – Three Principles of Compositionality. BSymL v. VII nr 1 s. 157–158. • 2003 – Aksjomatyzacje teoryj konsekwencji i systemów dedukcyjnych. W: [Jadacki (red.) 2003], s. 37–60. Przekł. ang. (rozsz.): Foundations for the Formalization of Metamathematics and Axiomatizations of Consequence Theories. APAL v. CXXVII (2004) nr 1–3 s. 243–266. • 2005a – Czym jest logika uniwersalna? Dial v. XIII s. 209–220. • 2005b – On the Notion and Function of the Rejection of Propositions. AUW nr 2754 (Logika nr 23), s. 179–202. • 2005c – O pojęciach sensu z perspektywy logiki. W: [Trzęcicki (red.) 2005], s. 155–190. • 2006 – On the Formalization of Classical Categorial Grammar. W: [Jadacki i Paśniczek (red.) 2006], s. 269–288. • 2007a – Alfred Tarski – człowiek, który zdefiniował prawdę. RF t. LXIV nr 4 s. 587–600. Przekł. ang.: Alfred Tarski – the Man Who Defined Truth. PNAJD. Filozofia z. V (2008) s. 67–71. • 2007b – Meaning and Interpretation. I–II. SL v. LXXXV nr 1 s. 105–132, nr 2 s. 261–274. • 2007c (z: Zbigniew Bonikowski) – Rough Sets and Vague Sets. W: [Krzyszkiewicz et al. (red.) 2007], s. 122–132. • 2007d – Three Levels of Knowledge. CLm v. IX s. 87–91. • 2008a (z: Jacek Waldmajer) – On Language Communication: A Formal-Logical Approach. ZNWSBP nr 10 s. 181–200. • 2008b – O prawdzie, edukacji i kulturze logicznej. KE nr 3 s. 7–24. Przekł. ang.: On Truth, Education and Logical Culture. KE nr 5 s. 25–42. • 2008c (z: Zbigniew Bonikowski) – Vagueness and Roughness. W: [Peters, Rybiński i Skowron (red.) 2008], s. 1–13. • 2009a – On Meta-Knowledge and Truth. W: [Makinson, Malinowski J. i Wansing (red.) 2008], s. 319–343. • 2009b (z: Jacek Waldmajer) – On Language Communication from a Logical Point of View. ASF v. XXXIV s. 1923–1937. • 2010a – Logika wiary i czynu. Idea i zarys koncepcji teoretycznej. STH v. XXX s. 81–125. Przekł. ang. (skr.): Logic of Faith and Deed: The Idea and an Outline of the Theoretical Conception. SPC t. LV (2019) nr 2 s. 125–149. • 2010b – O adekwatności językowej. W: [Pelc 2010a^r], s. 275–306. • 2010c – Three Principles of Compositionality. CSME nr 1 s. 28–65. • 2010d – Wyróżnione zasady argumentacyjne w dyskursie politycznym. Dial v. XV s. 19–34. • 2011a – Czy kłamstwo przeczy prawdzie. W: [Wieczorek i Wojewoda (red.) 2011], s. 33–55. Przekł. ang.: Does the Lie Contradict the Truth? SLGR nr 20(33) (2010) s. 127–153. • 2011b (z: Marcin Tkaczyk) – Logika polska. W: [Maryniarczyk et al. (red.) 2011]. T. I, s. 880–890. • 2011c (z: Jacek Waldmajer) – On Pairs of Dual Consequence Operations. LU v. V nr 2 s. 177–203. • 2011d (z: Zbigniew Bonikowski, Edward Brynarski i Jacek Waldmajer) – Realistic Premises of Epistemic Argumentation for Dynamic Epistemic Logics. SLGR nr 23(36) s. 173–187. • 2012a – On Life According to the Logic of Gift, Toil, and Challenges. SLGR nr 27(40) s. 241–256. Przekł. pol.: O życiu według logiki daru, trudu i wyzwań. W: [Góralski (red.) 2015], s. 37–53. • 2012b – Znaki identyczności i ich korelaty. W: [Golińska-Pilarek i Wójtowicz (red.) 2012], s. 89–106. • 2013 (z: Zbigniew Bonikowski i Edward Bryniarski) – Rough Pragmatic Description Logic. W: [Skowron i Suraj (red.) 2013], s. 157–183. • 2015 – On Language Adequacy. SLGR nr 40(53) s. 257–292. • 2016a – Categorial Compatibility of the 1st-Order Quantifiers. NCLTA v. VIII s. 134–140. • 2016b – Categories of First Order Quanitifiers. BSymL v. XXII nr 3 s. 427–428. • 2016c – Logiczna koncepcja języka wobec założeń egzystencjalnych. W: [Brożek, Chybińska, Grygianiec i Tkaczyk (red.) 2016], s. 299–313. • 2016d – Logical Squares for Classical Logic Sentences. LU v. X nr 2 s. 293–312. • 2016e – Logic and Sense. PhST (NY) v. VI nr 9 s. 554–568. • 2016f – On the Mutual Definability of the Notions of Entailment, Rejection, and Inconsistency. Axs v. V nr 2 [online]. • 2017a – A Logical Conceptualization of Knowledge on the Notion of Language Communication. SLGR nr 52(63) s. 247–269. • 2017b – Zdzisław Pawlak: Man, Creator and Innovator of Computer Sciences: Personal Memories. W: [Polkowski et al. (red.) 2017]. Pt. I, s. 1–10. • 2018a – Categories of First-Order Quantifiers. W: [Garrido i Wybraniec-Skardowska 2018^r], s. 763–777. • 2018b – Rejection in Łukasiewicz’s and Słupecki’s Sense. W: [Garrido i Wybraniec-Skardowska 2018^r], s. 575–597. • 2018c – The School [scil. Lvov-Warsaw School]: Its Genesis, Development and Significance. W: [Garrido i Wybraniec-Skardowska 2018^r], s. 3–14. • 2019 – On Certain Axiomatizations of Arithmetic of Natural and Integer Numbers. Axs v. VIII nr 3 s. 1–14. • 2020a (z: Alex Citkin) – Deductive Systems in Traditional and Modern Logic. W: [Citkin i Wybraniec-Skardowska 2020^r], s. 1–4. • 2020b – J.M. Bocheński’s Understanding of the World and Logical-Algebraic Structures. EF v. LXX s. 81–92. • 2020c – Logic and Ontology of Language. W: [Skowron (red.) 2020], s. 109–132. • 2020d – What Is the Sense in Logic and Philosophy of Language. BSL (Ł.) v. XLIX nr 2 s. 185–211. • 2021 – Dwojaka natura ontologiczna znaków językowych i problem ich wzajemnych relacji. RF t. LXXVII nr 1 s. 7–24. • 2022 – On Certain Values of the Lvov-Warsaw School and Logical Culture: Towards Challenges of Contemporaneousness. FN r. XXX nr 1 s. 53–66. • 2023a – O klasyfikacji rozumowań i ich operatorowych odpowiednikach. W: [Malec, Matuszewski i Surowik (red.) 2023], s. 247–267. • 2023b – Operator Counterparts of Types of Reasoning. LU v. XVII nr 4 s. 511–528. • 2024a – The Pioneering Proving Methods as Applied in the Warsaw School of Logic – Their Historical and Contemporary Significance. HPL v. XLV nr 2 s. 124–141. • 2024b – The Warsaw School of Logic: Main Pillars, Ideas, Significance. SH v. XIII nr 1 s. 17–27. • 2025 – Czy wiara i nauka mogą zgodnie kroczyć ku prawdzie? W: [Worbs (red.) 2–25], s. 105–122.

2. Publicystyka:

Bp.

3. Teksty literackie:

Bp.

4. Przekłady:

Bp.

C. Bibliografia przedmiotowa: 

Bp.