Miejsce w SLW: uczeń Czesława Znamierowskiego.
Obszary badań: teoria prawa, logika prawnicza.
BIOGRAFIA
Data i miejsce urodzenia: 1.06.1920. Warszawa.
Data i miejsce śmierci: 19.05.1996. Poznań.
Rodzice: Zygmunt i Maria z d. Romiszewska.
Matura: Gimnazjum Ogólnokształcące im. Stanisława Kostki w Warszawie (1938).
Studia: KUL (1945–1946), UP – prawo (1946–1947) i socjologia (1947–1949).
Magisterium I (z prawa): Pojęcie umowy społecznej w pismach J.J. Rousseau. 26.03.1949. UP. Czesław Znamierowski.
Magisterium II (z socjologii): Tworzenie się nowych społeczności wiejskich na Ziemiach Odzyskanych. 28.10.1949. UP. Czesław Znamierowski.
Doktorat: Procesy o zniewagę jako problem techniki społecznej. 21.10.1950. UP. Czesław Znamierowski.
Habilitacja (docentura): Podłoże sporów sądowych o alimentację dzieci pozamałżeńskich. 24.06.1955. UP.
Profesura: 13.12.1962/29.12.1969.
Dydaktyka: UP (1949–1990).
Varia: Żołnierz AK. Członek korespondent PAN (1991). Odznaczony KKomOPR (1994).
IDEE, PROBLEMY, REZULTATY
Ogólna charakterystyka dorobku naukowego
Ziembiński zajmował się przede wszystkim teorią prawa, która – w jego ujęciu – obejmowała logiczne (w tym metodologiczne), aksjologiczne i socjologiczne problemy prawa i nauk o prawie.
Teorii prawa Ziembiński wyznaczał zadanie wspomagania dogmatyki i legislacji prawniczej.
Wybrane kwestie szczegółowe
- Oceny, normy i zdania deontyczne. Wśród wypowiedzi można wyodrębnić następujące „czyste” typy: wypowiedzi ekspresywne, wypowiedzi konstatywne (scil. opisowe) i wypowiedzi dyrektywalne (scil. powinnościowe). Wypowiedzi optatywne i dyrektywy celowościowe należą do wypowiedzi „hybrydalnych”.
Do wypowiedzi ekspresywnych należą wypowiedzi wyrażające oceny. Oceny tworzą bardzo zróżnicowaną grupę wypowiedzi: bywają oceny proste i preferencyjne, samoistne i instrumentalne, jednoaspektowe i globalne, wreszcie indywidualne – rodzajowe.
Do wypowiedzi dyrektywalnych należą normy – w szczególności normy prawne. Trzeba je odróżniać od przepisów prawnych, będących zdaniami w sensie gramatycznym. Normy prawne są wyrażeniami o postaci nakazu (np. „Osoba X w okolicznościach Y powinna podjąć czyn Z”) lub zakazu (np. „Osoba X w okolicznościach Y nie powinna podejmować czynu Z”). Właściwym składnikiem systemu prawnego są właśnie normy, a nie przepisy prawne.
Normy prawne mogą być merytoryczne i kompetencyjne. Normy kompetencyjne to takie wypowiedzi, które upoważniają kogoś (jakąś osobę lub instytucję) do dokonania pewnej czynności konwencjonalnej, rodzącej lub aktualizującej czyjś obowiązek (np. rozporządzenie ministra zobowiązujące do czegoś osoby mi podległe).
Normom prawnym – tetycznym (w skrócie typu „X powinien czynić Z”) – odpowiadają zdania o obowiązywaniu norm (typu „Prawodawca ustanowił, że X powinien czynić Z”) i zdania deontyczne, tj. zdania stwierdzające, że jakiś czyn jest nakazany, zakazany, indyferentny, dozwolony, fakultatywny lub będący przedmiotem obowiązku ze względu na odpowiednią normę (typu „Czyn Z jest nakazany X-owi”).
Zachodzą różne związki między odpowiadającymi sobie normami i zdaniami o normach oraz między typami odnoszących się do nich reguł inferencyjnych. I tak prawniczym regułom inferencyjnym odpowiadają więc deontyczne reguły inferencyjne, a logice norm – logika deontyczna. To, czy ta „odpowiedniość” może być uważana za równoważność, jest sprawą otwartą.
- Normatywna koncepcja prawa. Prawo jest „zespołem norm odpowiednio ustanowionych albo uznanych przez odpowiednie organy państwowe”.
Normatywna koncepcja systemu prawnego obejmuje wskazanie:
(a) jakie są „założenia ideologiczne” (scil. uzasadnienie polityczne) systemu, kompetencje prawotwórcze organów państwowych i status zwyczaju prawnego i precedensów prawnych (różny w różnych kręgach kulturowych) – i jaka jest ich rola w „ważnym” wprowadzaniu norm (resp. czynieniu ich obowiązującymi);
(b) jakie są dopuszczalne – przy założeniu logicznej, prakseologicznej i aksjologicznej racjonalności prawodawcy – reguły interpretacyjne, inferencyjne (a więc reguły wnioskowań prawniczych opartych na wynikaniu instrumentalnym norm z norm) i kolizyjne stanowiące podstawę wykładni prawa.
Przez założenie o racjonalności aksjologicznej prawodawcy rozumie się założenie, że prawodawca kieruje się przyjętym przez siebie zhierarchizowanym systemem wartości w tym sensie, iż stanowione akty prawne traktuje jako akty realizujące wartości najwyżej przez siebie preferowane.
Reguły inferencyjne zakładają, że jeśli prawodawca nakazuje wykonanie czynu C, to nakazuje też wykonanie każdego czynu będącego warunkiem koniecznym wykonania czynu C oraz zakazuje wykonania każdego czynu będącego warunkiem wystarczającym niewykonaniu czynu C.
Najbardziej swoiste dla systemu prawnego są te ostatnie reguły – czyli reguły kolizyjne, które ustalają sposoby postępowania w wypadku, gdy w systemie jest para norm takich, że realizacja jednej z norm ogranicza, utrudnia lub niweczy skutki realizacji drugiej z norm. Na ogół reguły te zalecają modyfikację zakresu stosowalności lub uznanie za nieobowiązującą jednej z norm kolizyjnych; przykładem normy kolizyjnej jest norma lex posterior derogat legi priori, która nakazuje realizację normy później ustanowionej.
System aksjologiczny prawodawcy ingeruje nie tylko na etapie wykładni prawa, lecz także na etapie stosowania praw i ma postać tzw. klauzul generalnych. Są one dwojakiego rodzaju. Do klauzul pierwszego rodzaju należą klauzule nakładające na tego, kto stosuje prawo (w szczególności na sąd), obowiązek uwzględniania pewnych uniwersalnych wartości pozytywnych (np. dobra dziecka) lub negatywnych (np. rażącego niedbalstwa). Do klauzul drugiego rodzaju należą klauzule nakładające obowiązek uwzględniania pewnych wartości uznawanych w danej społeczności (mówi się wtedy np. o tzw. zasadach współżycia społecznego).
- Interpretacje zasady sprawiedliwości. Klasyczna odpowiedź na pytanie, jakie powinno być prawo, brzmi, że powinno być sprawiedliwe; znaczy to – schematycznie rzecz ujmując – że wszystkie osoby należące do tej samej „kategorii istotnej” powinny być traktowano jednakowo.
Sprawiedliwość może być wyrównawcza i rozdzielcza. Pierwsza polega na „odpłacie” X-owi za dobro lub zło, które X uczynił. Druga – na rozłożeniu obciążeń lub podziale dóbr w pewnej społeczności.
Sprawiedliwość rozłożenia obciążeń polega na zastosowaniu jednej z następujących zasad:
(a) od każdego według jego sił, a dokładniej: „od każdego według jego możliwości osiągania celów danego rodzaju przy należytym wykorzystaniu jego sił”; na mocy tej zasady „ponad siły” X-a jest np., jeśli obciążony jest czymś niewykonalnym „logicznie” (ze względu na wewnętrzną sprzeczność zadania), fizycznie (ze względu na okoliczności wewnętrzne lub zewnętrzne) lub intelektualnie (ze względu na możliwości intelektualne X-a);
(b) od każdego według zdolności (a także umiejętności i wykształcenia); w wypadku tej zasady jest sprawą otwartą do jakiego stopnia społeczeństwo może sobie rościć prawo do indywidualnych talentów i kompetencji;
(c) od każdego według powołania; tutaj chodzi o zawody uważane za służbę społeczną (np. zawód lekarza czy duchownego) – a zasada wyraża oczekiwanie „rekompensaty” za prestiż;
Z kolei sprawiedliwość podziału – realizowana na ogół przez instytucje typu państwa – może mieć dwa różne założenia: o równości jednostek bez względu na cechy indywidualne lub o równości jednostek z uwzględnieniem ich zasług dla społeczeństwa. Sprawiedliwość polega tutaj na zastosowaniu jednej z następujących zasad:
(a) każdemu równo; największą wadą tej zasady jest to, że nie zachęca ona jednostki do wysiłków na rzecz społeczeństwa;
(b) każdemu według potrzeb; mogą tu wchodzić w grę albo dobra odczuwane jako potrzeby przez określoną jednostkę, albo tzw. potrzeby powszechne („normalne”) – np. potrzeba „zdrowia biologicznego”; jedną z wad tej zasady jest to, że nie sprzyja wyrabianiu w ludziach poczucia odpowiedzialności;
(c) każdemu według wysiłku (zarówno fizycznego, jak i intelektualnego); zasada ta wyraźnie przekłada wysiłek X-a, aby coś zrobić, nad efektywność roboty X-a;
(d) każdemu według osiąganych wyników – albo lepiej: każdemu według wyników jego działań; trudnością realizacji tej zasady jest niemożliwość obiektywnego określenia wartości „wyników” dla „dobra ogółu”;
(e) każdemu według zasług – dokładniej: na rzecz ogółu; trudność w tej zasadzie sprawia określenie, czy chodzi o zasługi „przeszłe”, czy „obecne”.
(f) każdemu według prawa; zasadę tę można traktować jako formułę schematyczną względem zasad (a)–(e).
BIBLIOGRAFIA
A. Wykazy prac:
Bp.
B. Bibliografia podmiotowa:
1. Teksty naukowe:
1.1. Książki własne:
• 1954ak – Podłoże sporów sądowych o alimentację dziecka pozamałżeńskiego. W., WPr, ss. 208. • 1954bk – Zbiór zadań z logiki dla studentów prawa. P., PWN, ss. 92. • 1956ak – Jak dochodzić ojcostwa i alimentów dla dziecka. W., WPr, ss. 88. • 1956bk – Logika praktyczna. P., UAM, ss. 214. 19582, W., PWN, ss. 258. 19593. 19604. 19635, ss. 300. 19656, ss. 304. 19697, ss. 308. 19718. 19749, ss. 298. 197410. 197511. 197612. 197713. 198414, ss. 262. 198715. 199016. 199217. 199318. 199419, ss. 282. 199520. 199621. 199722. 199823. 199924. 200025. 200126. 200227. 200428 (i wiele dodr.). Przekł. ang.: Practical Logic. D. & W. 1976, DR & PWN, ss. XVI+438. • 1956ck – Podłoże społeczne przysposobienia dziecka w Polsce Ludowej. W., WPr, ss. 214. • 1962k – Uprawnienie a obowiązek. Przyczynek do analizy stosunku prawnego. P., UAM, ss. 32. • 1963k – Normy moralne a normy prawne. Zarys problematyki. P., UAM, ss. 392. • 1966k – Logiczne podstawy prawoznawstwa. W., WPr, ss. 264. • 1967k – Technika pracy umysłowej. P., WNUAM, ss. 50. • 1969k – Teoria państwa i prawa. Cz. II. Zagadnienia teorii prawa. P., UAM, ss. 236. • 1972ak – Analiza pojęcia czynu. W., WP, ss. 194. • 1972bk – Etyczne problemy prawoznawstwa. Ww., O, ss. 232. • 1972ck – Metodologia nauk prawnych. P., UAM, ss. 106. • 1972dk – Teoria prawa. P.-W., PWN, ss. 152. 19732. 19783, ss. 174. • 1974ak – Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa. W., PWN, ss. 286. • 1974bk (z: Sławomira Wronkowska i Maciej Zieliński) – Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe. W., WPr, ss. 230. • 1975k – Socjologia prawa jako nauka prawna. P.-W., PWN, ss. 152. • 1980k – Problemy podstawowe prawoznawstwa. W., PWN, ss. 520. • 1981ak – Podstawy nauki o moralności. P., UAM, ss. 132. • 1981bk – Wychowanie a manipulacja. P., UAM, ss. 12. • 1988k (z: Maciej Zieliński) – Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie. W., PWN, ss. 306. • 1990ak – Wstęp do aksjologii dla prawników. W., WPr, ss. 252. • 1990bk – Wykłady socjologii dla prawników i administratywistów. W., Prz, ss. 142. • 1992ak (z: Maciej Zieliński) – Dyrektywy i sposób ich wypowiadania. W., PTS, ss. 132. • 1992bk – O pojmowaniu sprawiedliwości. Lb., IWD, ss. 194. • 1993ak – Elementy socjologii. W., WNUAM, ss. 106. 20052, P., ABA, ss. 164. • 1993bk – O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury. P., OWNPAN, ss. 96. • 1993ck – Wartości konstytucyjne. Zarys problematyki. W., WSej, ss. 98. • 1993dk (z: Andrzej Reidelbach i Sławomira Wronkowska) – Zarys teorii państwa i prawa. W., WNPWN, ss. 296. • 1994ak – O stanowieniu i obowiązywaniu prawa. Zagadnienia podstawowe. W., WSej, ss. 118. • 1994bk – Zarys zagadnień etyki. Tr., Er, ss. 134. • 1996ak – Sprawiedliwość społeczna jako pojęcie prawne. W., WSej, ss. 88. • 1996bk – Wzory osobowe w Polsce epoki przemian. P., WNUAM, ss. 10. • 1999k (z: Sławomira Wronkowska) – Zarys teorii prawa. P., ABA, ss. 258.
1.2. Książki (współ)redagowane:
• 1952r – Czesław Znamierowski. Repetytorium z logiki dla studentów prawa. P., PWN, ss. 210. • 1958r – Materiały do nauki teorii państwa i prawa. P., UAM, ss. 78. • 1987r – Polish Contributions to the Theory and Philosophy of Law. A., R., ss. 212.
1.3. Zbiory tekstów własnych:
• 1983z – Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych. W., PWN, ss. 142.
1.4. Artykuły:
• 1957 – O tak zwanej wykładni logicznej. ZNUAM nr 11 (Prawo z. 5) s. 75–90. • 1960a – Kilka tez do dyskusji o moralności i prawie. PiP r. XV nr 11 s. 787–798. • 1960b – Przepis prawny a norma prawna. RPES r. XXII nr 1 s. 45–52. • 1961 – O zdaniowym charakterze norm tetycznych. SL v. XI s. 37–48. • 1962a – La caractère sémantique des normes juridiques. LA a. V nr 17–18 s. 54–65. • 1962b – Ogólne pojęcie znaku a problemy prawoznawstwa. RPES r. XX nr 3 s. 129–140. • 1964a – O wynikaniu norm z norm. W: [Rozprawy… 1964], s. 241–245. • 1964b (z: Zdzisław Ziemba) – Uwagi o wynikaniu norm prawnych. SF r. VIII nr 4 s. 111–122. • 1966a – La logique et la jurisprudence de demain. APD t. XI (La logique du droit) s. 221–225. • 1966b – „Logika prawnicza”, logika dla prawników, logiczne podstawy prawoznawstwa. SL v. XVIII s. 179–194. • 1967 – Argumentacje moralne stosowane przez prawników. Et t. II s. 95–109. • 1969a – Koncepcja moralności jako zbioru zasad dobrego współżycia. SF r. XIII s. 375–404. • 1969b – Kompetencja i norma kompetencyjna. RPES r. XXXI 4 s. 23–41. • 1969c – Lawyers’ Reasoning Based on the Instrumental Nexus of Legal Norms. LA a. XII nr 45 s. 112–120. • 1969d – Moralność jako czynnik kształtujący stosowanie prawa. Et t. V s. 89–111. • 1969e – O rodzajach niezgodności norm. SF r. XIII nr 1 s. 85–94. • 1970 – Podstawowe problemy stosunku twierdzeń, wypowiedzi oceniających i norm w prawoznawstwie. SPr r. IX nr 25 s. 3-23. • 1971a – Koncepcje etyczne Czesława Znamierowskiego. Et t. IX s. 91–112. • 1971b (z: Krystyna Daszkiewicz, Stanisław Sołtysiński)– Trójgłos o prawniczym pojęciu czynu. SPr r. X z. 29 s. 20-45. • 1972a (z: Leszek Nowak. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński) – Czynności konwencjonalne w prawie. SPr r. XI z. 33 s. 73-99. • 1972b – La place du raisonnement juridique par rapport au raisonnement théorique et pratique. ARS v. LVIII nr 7 s. 125–143. • 1972c – O warunkach zastosowania logiki deontycznej we wnioskowaniach prawniczych. SF r. XVI nr 2 s. 201–215. • 1974a – O normowaniu procesu prawotwórstwa w PRL. PiP r. XXIX nr 10 s. 20–29. • 1974b – Rawlsa ogólna teoria sprawiedliwości. John Rawls, A Theory of Justice (rec.). Et t. XIII s. 237–240. • 1975a – Prawne i moralne problemy śmierci i umierania. Et t. XIV s. 107–115. • 1975b – Zasady sprawiedliwości w perspektywie socjologii. Torstein Eckhoff, Justice, Its Determinants in Social Interaction (rec.). Et t. XIV s. 309–312. • 1977 – Założenia faktyczne wypowiedzi normatywnych. Et t. XV s. 127–141. • 1981 – Związki między sprawiedliwością a równością. Et t. XIX s. 99–109. • 1984 – Desuetudo. AIC v. XXVII–XVIII s. 5–12. • 1985a – Deskrypcjonistyczna i rekonstrukcjonistyczna analiza języka w prawoznawstwie. SPr r. XXVI z. 3–4 s. 329–341. • 1985b – Uwagi o negowaniu norm i wypowiedzi z normami związanymi. SF r. XXIX nr 2–3 s. 105–116. • 1986 – Socjotechniczne uzasadnienie egalitarystycznych formuł sprawiedliwości. Et t. XXII s. 87–99. • 1991 (z: Karol Marian Pospieszalski) – Konstytucja rocznicowa czy konstytucja wiekopomna. RPES r. LIII z. 1 s. 19–27. • 1995a – Socjologiczne pojmowanie narodu. SN t. IV z. 2 s. 165–175. • 1995b – Teoria prawa. Filozofia prawa a szczegółowe nauki prawne. KPP r. IV z. 3 s. 401–416. • 1996 (z: Maciej Tarnawski) – O pojmowaniu zaniechania. PiP r. LI z. 7 s. 38–44.
2. Publicystyka:
Bp.
3. Teksty literackie:
Bp.
4. Przekłady:
■ Dynnik, Michaił Aleksandrowicz: • 1966 (z: Jerzy Wierchowski) – Historia filozofii. T. IV. Lata czterdzieste i dziewięćdziesiąte XIX w. W., KW, ss. 632.
C. Bibliografia przedmiotowa:
■ Czepita, Stanisław: • 1996 – Profesor Zygmunt Ziembiński. RPES r. LVIII z. 2 s. 183–186. ■ Kordela, Marzena: • 2015 – Teoria prawa Zygmunta Ziembińskiego. FPED t. IV nr 1 s. 230–249. ■ Łastowski, Krzysztof: • 1997 – Wspomnienie o Profesorze Zygmuncie Ziembińskim. RF t. LIV nr 4 s. 553–555. ■ Świrydowicz, Kazimierz: • 2008 – Profesor Zygmunt Ziembiński jako obiekt inwigilacji policji politycznej. KMP r. LXXVI nr 3 s. 281–288.
