Miejsce w SLW: „przybrany” uczeń Kazimierza Twardowskiego.

Obszary badań: filozofia i teoria prawa, etyka, logika.

BIOGRAFIA

Data i miejsce urodzenia: 8.05.1888. Warszawa.

Data i miejsce śmierci: 26.09.1967. Poznań.

Rodzice: Aleksander i Matylda z d. Rutkowska.

Matura: Gimnazjum Filologiczne w miejscowości Jełatma nad Oką (1905).

Studia: Universität Leipzig (1905–1906, 1907–1908), Петербургский университет (1906–1907), Universität zu Berlin i Universität München (1909), UP (1919–1922).

Doktorat I (z filozofii): Der Wahrheitsbegriff im Pragmatismus (O pojęciu prawdy w pragmatyzmie). 13.06.1912. Universität Basel. Karl Joël.

Doktorat II (z prawa): Psychologiczna teoria prawa. 4.03.1922. UP. Antoni Peretiatkowicz.

Habilitacja: Podstawowe pojęcia teorii prawa. Układ prawny i norma prawna. 4.03.1924. UP.

Profesura: 28.07.1924/9.05.1934.

Dydaktyka: Gimnazja w Warszawie (1914–1919), UP (1922–1939, 1945–1960).

Varia: Dr h.c. UP (6.12.1965). Członek TNW (1936), członek PTPN (6.12.1947), członek korespondent PAU (1948).

IDEE, PROBLEMY, REZULTATY

Ogólna charakterystyka dorobku naukowego

Dziedziny badań Znamierowskiego to przede wszystkim filozofia i teoria państwa i prawa, a także psychologia, socjologia i etyka. Nie stronił też od rozważań z zakresu ontologii. Przeprowadził analizy wielu zagadnień leżących na pograniczu teorii prawa i innych dyscyplin naukowych.

Jako uczony – ganił tzw. ekshibicjonizm erudycyjny (przejawiający się np. w wyliczaniu poglądów błędnych); jako psycholog – cenił introspekcję; jako etyk i teoretyk prawa – przeprowadził wiele fundamentalnych analiz pojęciowych i w ich wyniku dystynkcji znaczeniowych. Uważał zarazem, że „analiza pojęć jest tylko fazą przygotowawczą badań naukowych. Wiedzę naszą wzbogacają pozytywnie dopiero tezy: twierdzenia o rzeczywistych faktach”.

Wybrane kwestie szczegółowe

• Rzeczy, zdarzenia, stosunki. Świat jest ogółem rzeczy: (a) na których (jako na substancjalnym podłożu) rozgrywają się pewne zdarzenia; (b) między którymi zachodzą pewne stosunki. Ani zdarzenia, ani stosunki nie dają się w żaden sposób zredukować do rzeczy.

Rzeczy są całościami „mniej lub więcej stałymi, podlegającymi zmianom ciągłym” i wyodrębnionymi jedne od drugich. Zdarzenia to zmiany fizyczne, psychiczne lub społeczne zachodzące w rzeczach.

• Grupy społeczne. Rozróżniać należy grupy społeczne naturalne i tetyczne (scil. ustanowione). Grupa jest naturalna, gdy „kształtuje się samorzutnie”. Grupa jest tetyczna, gdy czynnikiem określającym jej kształt są tetyczne normy postępowania. Podział na te dwa rodzaje grup jest idealizacją. W rzeczywistości grupy często mają charakter mieszany (gdy ich kształt po części jest ukształtowany samorzutnie, a po części jest efektem oddziaływania norm). Bywa też tak, że grupa tetyczna wyewoluuje z grupy naturalnej.

Szczególnymi rodzajami grup są grupy konwencjonalne, celowe i terytorialne. Grupy konwencjonalne to takie grupy tetyczne, w których obowiązują tzw. normy konstrukcyjne, określające sposób podejmowania przez pewnych członków owej grupy określonych czynności konwencjonalnych – zwłaszcza podejmowanych w jej imieniu; takimi konwencjonalnymi grupami są m.in. parlamenty, stowarzyszenia i państwa.

Rozróżniać wreszcie powinno się zbiorowości i społeczności. Zbiorowości są grupami bliskimi przestrzennie; społeczności to grupy wzięte wraz z zachodzącymi wewnątrz nich stosunkami społecznymi.

• Teoria państwa. Państwo jest grupą społeczną, do której należy:

(a) „organizacja władcza”, wyposażona w „moc społeczną” (tj. zdolność skutecznego oddziaływania na członków grupy) i „moc władczą” (tj. zdolność narzucania swojej woli);

(b) zbiorowość podległa organizacji, o której mowa sub (a).

Państwo ma dwa główne cele: utrzymanie porządku w danej zbiorowości oraz zapewnienie jej wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa.

Demokracja jest ustrojem politycznym, w którym do „działań władczych” jest – w takim czy innym zakresie – uprawniony bezpośrednio lub poprzez wybieranych reprezentantów ogół (zwykle dorosłych) członków zbiorowości tworzącej państwo. Ze względu na wspomniany zakres ustrój może być mniej lub bardziej demokratyczny.

To, że w danej zbiorowości mamy do czynienia z demokracją, jest warunkiem sprzyjającym (ale to nie znaczy koniecznym czy wystarczającym) rozwojowi tej zbiorowości. Mitem jest pogląd, że wartość demokracji zasadza się na respektowaniu egalitaryzmu (nie jest prawdą, że wszyscy ludzie są równi) i na tym, że δήμος – jako taki – jest nieomylny.

Faktem jest natomiast, że rzeczywista władza w państwach demokratycznych jest w rękach pewnej elity (w związku z czym każda demokracja ma pewne cechy oligarchii).

Elity sprawujące rzeczywistą władzę w państwach demokratycznych bywają różnego rodzaju. Bywają to w szczególności: elity walorów, elity sytuacji społecznej (np. elita majątkowa, rodowa, koligacyjna), elity funkcji, zasług i godności, wreszcie elity kastowe i rycerskie.

Pożądana jest sytuacja, kiedy elity rządzące są elitami walorów (moralnych) i zasługi; taki charakter ma elita rycerska lub elita kultywująca cnoty elity rycerskiej.

• Obowiązywanie i uzasadnienie norm. Normy są wypowiedziami wyrażającymi pewne dyrektywy postępowania: mówią one, że na określonej podstawie ktoś „określony indywidualnie lub rodzajowo” w określonych okolicznościach powinien postąpić tak a tak; zwrot określający podstawę dyrektywy stanowi tzw. zwrot relatywizujący.

O obowiązywaniu norm mówi się w dwóch wypadkach:

(1) Norma N obowiązuje (resp. jest efektywna), gdy norma N znajdzie zastosowanie, to wskazania normy N są dostatecznie często realizowane. W tym sensie np. obowiązują normy obyczajowe.

(2) Norma N obowiązuje, gdy to, że należy postępować tak, jak norma N wskazuje, jest uzasadnione (scil. usprawiedliwione).

Uzasadnienie norm może być dwojakie: tetyczne lub aksjologiczne.

(1) Norma N ma uzasadnienie tetyczne, gdy normę N ustanowiła osoba lub instytucja, którą się uznaje : (a) za autorytet; (b) za osobę lub instytucję „należycie upoważnioną” do stanowienia tego typu norm, do którego należy norma N; (c) za osobę lub instytucję, która jest w stanie zmusić adresatów normy N do jej przestrzegania.

(2) Norma N ma uzasadnienie aksjologiczne, gdy istnieją takie oceny, według których czyny nakazywane przez normę N zasługują globalnie na aprobatę (czyli dodatnie aspekty tych czynów przeważają nad aspektami ujemnymi), a czyny zakazywane przez normę N – globalnie na dezaprobatę (gdy jest odwrotnie).

Normy prawne stanowione przez władze państwowe są zwykle uzasadniane tetycznie, natomiast normy moralne – aksjologicznie. Jeśli oceny będące podstawą uzasadnienia aksjologicznego należą do kodeksu jakiejś religii (np. dekalogu chrześcijańskiego) lub są sprawą obyczajów danego społeczeństwa, to mówimy odpowiednio o normach religijnych i obyczajowych.

Są normy, które mają zarazem uzasadnienie tetyczne oraz aksjologiczne.

Ocena, będąca podstawą aksjologicznego uzasadnienia jakiejś normy, jest sądem wydanym o jakości określonego przedmiotu (resp. typu przedmiotu) na podstawie przeżycia przyjemności lub przykrości wywołanego przez myśl o pewnym aspekcie tego przedmiotu (ewentualnie wziętego jako reprezentant pewnego typu). Ocena może w szczególności dotyczyć wyglądu przedmiotu ocenianego lub relacji tego przedmiotu do innych przedmiotów. Jeżeli uwzględnia ona wiele aspektów danego przedmiotu, to jest jego oceną globalną.

• Koncepcja powszechnej życzliwości. Zadania etyki są opisowe i normatywne.

W warstwie opisowej etyka ustala, „jakie normy postępowania mają obieg w różnych zbiorowościach ludzkich”. W warstwie normatywnej etyka formułuje normy postępowania.

Schemat normy etycznej ma postać: jeśli chcesz największej sumy szczęścia dla jak największej liczby ludzi, to w sytuacjach danego typu powinieneś postępować tak a tak.

Naczelną normą moralną jest postulat: każdy człowiek powinien kierować się w każdym swoim akcie woli życzliwością względem wszystkich ludzi jako impulsem pozytywnym skłaniającym do określonego działania lub jako impulsem negatywnym powstrzymującym od określonego działania. Składowymi normami tej normy naczelnej – uporządkowanymi od normy stawiającej człowiekowi wymagania minimalne do normy stawiającej wymagania maksymalne – są normy brzmiące następująco.

Każdy powinien w granicach swoich możliwości:

(1) powstrzymywać się od działania zadającego komuś cierpienie;

(2) czynnie zmniejszać sumę cierpień innych ludzi;

(3) powstrzymywać się od działania niepozwalającego powstawać zadowoleniu (scil. radości) innych ludzi;

(4) czynnie zwiększać sumę zadowolenia innych ludzi.

Postulat życzliwości powszechnej jest podwójnie uniwersalny. Po pierwsze, postulat ten domaga się życzliwości wobec każdego człowieka. Po drugie zaś, opiera się na przekonaniu, że w każdym człowieku przejawia się uczucie życzliwości przynajmniej w postaci zalążkowej; brak zalążków życzliwości w jakiejś jednostce świadczy o tym, że nie jest ona normalna: że jest „nierozwinięta moralnie”. Poza tym postulat życzliwości stanowi ideał, do którego realizacji dąży moralność ludzka (chociaż są w tym dążeniu okresy regresu).

Z pewnymi zastrzeżeniami można utożsamić powszechną życzliwość z chrześcijańską caritas.

BIBLIOGRAFIA

A. Wykazy prac:

■ Patryas, Wojciech: • 1970 – Bibliografia prac Czesława Znamierowskiego. RF t. XXVIII z. 1–2 s. 15–23. ■ Michalska, Anna: • 1963 – Bibliografia prac profesora doktora Czesława Znamierowskiego. RPES r. XXV nr 2 s. 377–382.

B. Bibliografia podmiotowa:

1. Teksty naukowe:

1.1. Książki własne:

• 1912^k – Der Wahrheitsbegriff im Pragmatismus. W., SN, ss. 90. • 1924^k – Podstawowe pojęcia teorii prawa. Cz. I. Układ prawny i norma prawna. P., FiM, ss. 160. 1934². • 1925^k – Realizm w teorii prawa. P., FiM, ss. 70. • 1928^k – Teoria prawa. P., KPEUP, ss. 48. • 1929^k – Elita i demokracja. P., KSSUP, ss. 40. 1946², P., NIP, ss. 42. • 1930^k – Podstawowe pojęcia teorii prawa. Cz. II. Prolegomena do nauki o państwie. W., KFH, ss. X+346. 1947–1948², P., KZG, ss. 272. • 1934^k – Wiadomości elementarne o państwie. W., WŻ, ss. 124. 1946², P., KWW, ss. 96. 1948³, ss. 98. • 1935^k – Konstytucja styczniowa i ordynacja wyborcza. W., NK, ss. 290. • 1938^k – O naprawie studiów prawniczych. W., KFH, ss. 112. • 1948^k – Historia filozofii praktycznej. Cz. I–II. P., KPEUP, ss. 54+50. • 1952^k – Repetytorium z logiki dla studentów prawa. P., PWN, ss. 210. • 1957a^k – Oceny i normy. W., PWN, ss. 628. • 1957b^k – Wina i odpowiedzialność. W., PWN, ss. 160. • 1957c^k – Zasady i kierunki etyki. W., PWN, ss. 116. • 1958^k – O małżeństwie. W., PWN, ss. 102. • 1964^k – Rozważania wstępne do nauki o moralności i prawie. W., PWN, ss. 248. 1966².

1.2. Książki (współ)redagowane:

• 1958^r – Merkantylizm i początki szkoły klasycznej. Wybór pism ekonomicznych XVI i XVII wieku. W., PWN, ss. XXII+208.

1.3. Zbiory tekstów własnych:

• 1988^z – Szkoła prawa. Rozważania o państwie. W., Pax, ss. 648. 1999², W., ON, ss. 544. • 1991^z – Elita, ustrój, demokracja. Pisma wybrane. W., Pax, ss. 246. 2001², W., Aa, ss. 246.

1.4. Artykuły:

• 1914 – Socjologiczne badania zjawisk religijnych. (Z powodu książki Durkheima Formes élémentaires de la vie religieuse). TygPol r. III nr 3 s. 34–42, nr 4 s. 50–61. • 1915a – Iluzjonistyczna teoria religii. PF r. XVIII z. 1–2 s. 78–120. • 1915b – Metafizyka społeczności. PF r. XVIII z. 3–4 s. 271–304. • 1921 – O przedmiocie i fakcie społecznym. PF r. XXIV z. 1–2 s. 1–33. • 1922 – Psychologistyczna teoria prawa. PF r. XXV z. 1 s. 1–78. • 1923 – Stanowisko teorii poznania wśród nauk filozoficznych. Ze studiów nad neorealizmem. PrzW r. III t. II nr 21 s. 283–295. • 1925a – Głos w naradach nad teorią prawa. CPE t. XXIII nr 1–12 s. 76–80. • 1925b – Kilka uwag o poglądzie prof. Wilkosza na sprawę nauk normatywnych. PF r. XXVIII z. 3–4 s. 252–255. • 1925c – Logika a teoria prawa. Replika panu Landemu z powodu recenzji o moich Podstawowych pojęciach. CPE r. XXIII z. 1–12 s. 390–416. • 1926 – Socjologia a psychologia społeczna. PWsp r. V nr 51 s. 37–54, nr 52 s. 209–227. • 1927 – O konserwatyzmie i konserwatystach. PWsp r. VI nr 62 s. 404–420, nr 63 s. 66–78. • 1929 – Z rozmyślań teoretyka prawa. RPES r. IX nr 2 s. 177–204. • 1930a – Z socjologii rozkazu. PSoc r. I z. 1 s. 43–59. • 1930b – Społeczne stanowienie norm. RPES r. X nr 1 s. 274–284. • 1931 – Władysław Tatarkiewicz. Historia filozofii (rec.). RPES r. XI nr 2 s. 424–428. • 1933a – Kilka uwag o prawie zabudowy. RPES r. XIII nr 3 s. 135–148. • 1933b – Reforma studiów prawniczych. PWsp r. XII t. XLV nr 134 s. 351–375. • 1933–1934 – Szkoła a elita społeczna. Społeczna funkcja szkoły. RuPed (K.) r. XXIII nr 6 s. 200–220, nr 7 s. 237–255. • 1938 – Polydore Fabreguttes. La logique judiciaire et l’art de juger (rec.). RPES r. XVIII nr 3 s. 536–537. • 1946a – Badania naukowe w ocenie moralnej. ŻL (K.) r. II nr 7–8 s. 1–4. • 1946b – Analiza oceny moralnej. MW r. I nr 3–4 s. 302–327. • 1946c – Zespół osób. PSoc r. VIII z. 1–4 s. 141–170. • 1947a – Grupa wolna. PiP r. II nr 7–8 (17–18) s. 3–13. • 1947b – Ja społeczne. PSoc r. IX z. 1–4 s. 35–61. • 1947c – Normy grupy wolnej. MW r. II nr 9–10 s. 171–199. • 1947d – Potrzeby życia a nauki społeczne. ŻN t. III nr 17–18 s. 289–301. • 1947e – Zestrój działań. PiP r. II nr 1 s. 5–25. Toż w: KF t. XXIX (1950) z. 3 s. 148–168. • 1948a – Causal nexus. SP t. III s. 451–465. • 1948b – Maria Ossowska. Podstawy nauk o moralności (rec.). RF t. XVI nr 3–4 s. 100–102. • 1948c – Ocena. PF r. XLIV nr 1–2 s. 95–113. • 1948d – Rodzaje ocen. KF t. XVII z. 2 s. 117–132. • 1949a – Maria Ossowska. Motywy postępowania (rec.). RF t. XVII nr 1–3 s. 11–13. • 1949b – Norma aksjologiczna. PF r. XLV z. 3–4 s. 327–344. • 1949c – Oceny i normy. STNW wydz. II t. XLII s. 55–66. • 1949d – Podstawy emocjonalne moralności PF r. XLV nr 4 s. 429–458. • 1957a – Naczelna norma moralna i jej pochodne. SF r. I nr 3 s. 97–117. • 1957b – Sprawiedliwość. PiP r. XII z. 4–5 s. 699–705. • 1957c – Z psychologii małżeństwa. KS r. I nr 3 s. 33–36. • 1958 – Z abecadła prawoznawcy. RPES r. XIX z. 1 s. 114–134. • 1960a – Etyka znów normatywna. W: [Czeżowski 1960^r], s. 305–324. • 1960b – Schemat przystosowania w grupie wolnej. PSoc t. XIV z. 1 s. 41–55. • 1961 – L’aspect moral des rapports Polono-Allemands. CPA a. III nr 4 s. 6–21. Przekł. pol.: Aspekt moralny spraw polsko-niemieckich. KS t. IX (1965) nr 1 s. 23–34. • 1962 – Działanie zbiorowe. RPES r. XXIV nr 2 s. 221–243. • 1963a – Grupa społeczna i jej struktura. PSoc t. XVII nr 1 s. 19–34. • 1963b – Zastępca i organ. RPES r. XXV z. 2 s. 221–242. • 1965 – Władza państwa i zbiorowość państwowa. RPES r. XXVII z. 4 s. 224–244. • 1967a – Trudności jedynowładztwa. RPES r. XXIX z. 1 s. 233–246. • 1967b – Życzliwość powszechna a demokracja. W: [Czeżowski 1967^r], s. 499–518.

2. Publicystyka:

• 1926a^p – Kilka rysów psychicznych twórczości Kasprowicza. PPor r. VI nr 249 s. 3–4. • 1926b^p – U źródeł przełomu majowego. PPor r. VI nr 165 s. 3. • 1934^p – Sztuka milczenia. DzPoz r. LXXVI nr 36 s. 1. • 1935^p – Dekalog. Cz. I. Odpowiedzialność wobec Boga i Dziejów. Cz. II. Dobro powszechne. Cz. III. Państwo i społeczeństwo. GP r. VII nr 193 s. 3–4, nr 194 s. 3, nr 197 s. 3. • 1937^p – Finityzm polityczny. GP r. IX nr 189 s. 3–4. • 1945^p – Przemyt idei. ŻL (P.) r. I nr 9–10 s. 1–3. • 1964^p – Od Tybingi do Getyngi. PZach r. XX nr 1 s. 3–16. • 1967^p – Przemówienie z okazji doktoratu honorowego. RF t. XXVI nr 1 s. 33–37.

3. Teksty literackie:

Bp.

4. Przekłady:

■ Bacon, Francis: • 1959 – Eseje. W., PWN, ss. XVI+278. ■ Fuller, Benjamin Apthorp Gould: • 1967 – Historia filozofii. T. II. W., PWN, ss. 644. ■ Hobbes, Thomas: • 1945 – Lewiatan. W., PWN, ss. XXII+658. 1954². 2005³. • 1956 – Elementy filozofii. T. I–II. W., PWN, ss. XII+576+VIII+602. ■ Höffding, Harald: • 1935 (z: Alfred Tom i Czesław Stażewski) – Filozofia religii. W., WJP, ss. XXIV+376. ■ Hume, David: • 1951–1952 – Traktat o naturze ludzkiej. T. I–II. K., PAU, ss. 272+380+IV. 1962², W., PWN. 2005³. ■ Jevons, William Stanley: • 1921 – Logika. W., TEM, ss. 286. 1922², ss. 284. 1936³, W., NK, ss. 294. ■ Marshall, Alfred: • 1925–1925 – Zasady ekonomiki. T. I–II. W., WMA, ss. XVI+480+XII+384. ■ Mill, John Stuart: • 1962 – System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej. T. I–II. W., PWN, ss. 444+644. • 1967 – Z głównych zagadnień filozofii. W., PWN, ss. 680. ■ Moore, George Edward: • 1919 – Zasady etyki. W., WMA, ss. XXIV+226. • 1967 – Z głównych zagadnień filozofii. W., PWN, ss. 680. ■ Radbruch, Gustaw: • 1924 – Wstęp do prawoznawstwa. W., TEM, ss. 264. • 1938 – Zarys filozofii prawa. W., KPow, ss. XVI+336. ■ Russell, Bertrand: • 1958 – Wstęp do filozofii matematyki. W., PWN, ss. 308. 2003², W., Aa, ss. 268. ■ Stout, George Frederick: • 1920 – Zarys psychologii. W., WMA, ss. VIII+252. 1929². ■ Titchener, Edward Bradford: • 1916 – Początki psychologii. W., WMA, ss. 96.

C. Bibliografia przedmiotowa:

■ Czepita, Stanisław: • 1988 – Koncepcje teoretyczno-prawne Czesława Znamierowskiego. P., UAM, ss. 180. ■ Katafias, Stanisław: • 1997 – Czesław Znamierowski. W 30-tą rocznicę śmierci. RF t. LIV nr 4 s. 537–551. ■ Górnicka, Joanna: • 2001 – Czesław Znamierowski. W: [Mackiewicz (red.) 2001–2005]. T. II, s. 491–499. ■ Kotarbiński, Tadeusz: • 1968 – Wspomnienie o Czesławie Znamierowskim. RF t. XXVI nr 4 s. 295–297. ■ Patryas, Wojciech: • 1970 – Bibliografia prac Czesława Znamierowskiego. RF t. XXVIII nr 1–2 s. 15–25. ■ Perz, Zygmunt: • 1966 – U podstaw poglądów etycznych Czesława Znamierowskiego. SPC r. II nr 1 s. 135–164. ■ Ślipko, Tadeusz: • 1961 – Teoria wartości Przemysława [sic] Znamierowskiego. RoF t. IX z. 2 s. 5–27. ■ Wilkosz, Witold: • 1925 – Odpowiedź (Czesławowi Znamierowskiemu). PF r. XXVIII z. 3–4 s. 256–257. ■ Ziembiński, Zygmunt: • 1968 – Czesław Znamierowski (1888–1967). RF t. XXVI nr 4 s. 299–302. • 1970 – Koncepcje filozoficzne Czesława Znamierowskiego a prawoznawstwo. RF t. XXVIII nr 1–2 s. 1–13. • 1971 – Koncepcje etyczne Czesława Znamierowskiego. Et t. X s. 91–112.